Wprowadzenie
Aktualne (2020 r.) zalecenia WHO dotyczące aktywności fizycznej wskazują, aby dzieci i młodzież podejmowała się codziennie około 60 minut aktywności o umiarkowanej lub dużej intensywności aerobowej. Do wspomnianej aktywności można zaliczyć nie tylko zorganizowane formy ćwiczeń, ale także swobodne gry i zabawy, przemieszczanie się za pomocą roweru, rolek czy marszu. Ponadto dzieci i młodzież powinna wykonywać ćwiczenia aerobowe o dużej intensywności, w tym wzmacniające mięśnie i kości, przynajmniej 3 dni w tygodniu. Powyższe rekomendacje dotyczą osób zdrowych w normie rozwojowej, przy czym WHO zaleca aby je dostosować do możliwości i potrzeb osób z różnymi trudnościami rozwojowymi i niepełnosprawnościami (WHO, 2020, s. 24).
Szczególną grupą osób z trudnościami rozwojowymi – nazywanymi także niepełnosprawnością ukrytą – są osoby ze Spektrum Płodowych Zaburzeń Alkoholowych (FASD). Przyczyną zaburzeń jest picie przez matkę alkoholu w podczas ciąży. Jeśli dojdzie do szkód wyrządzonych przez etanol, u dzieci może wystąpić wiele mniej lub bardziej nasilonych problemów medycznych, behawioralnych, edukacyjnych i społecznych, które w dorosłości często skutkują wykluczeniem i zepchnięciem na margines życia społecznego. Dlatego tak ważna jest wczesna diagnostyka w kierunku FASD oraz jak najszybsze wdrożenie adekwatnej terapii i wspierania zaburzonego rozwoju.
Jednym z bardziej skutecznych sposobów, ale przy tym mało docenianym, wspierania rozwoju dziecka z FASD jest regularna aktywność fizyczna. Choć wydawać by się mogło, że profity wynikające z regularnej aktywności fizycznej są oczywiste i nie podlegają kwestionowaniu, to jednak w naszej fundacyjnej działalności natrafiamy bardzo często na opór ze strony rodziców i opiekunów. Uważają oni bowiem, że zajęcia sportowe dla dzieci i młodzieży to nie jest „prawdziwa terapia” i wolą zapisywać podopiecznych na „prawdziwe” terapie, tj. np. socjoterapię, zajęcia logopedyczne, terapia pedagogiczne czy psychologiczna itd.
Na zajęcia ruchowe rodzice i opiekunowie zapisują dzieci wyłącznie wówczas, kiedy są one dofinansowane z różnych grantów i nie muszą za nie płacić. Są one taktowane jako coś dodatkowego i mało ważnego. A jednak właśnie ćwiczenia fizyczne stanowią jedną z podstawowych metod terapeutycznych i wspierających rozwój osób z trudnościami neurorozwojowymi. Poniższy tekst jest próba przybliżenia naszych doświadczeń praktycznych – osadzonych na bazie teoretycznej.
Obszary trudności neurobehawioralnych u osób z FASD
Osiowymi zaburzeniami w FASD są skutki wynikające z uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego spowodowane prenatalną ekspozycją na alkohol. Szkody poalkoholowe dotyczą już tak podstawowego poziomu jak zakłócenie ekspresji genów, procesów namnażania się komórek nerwowych, ich migracji i tworzenia połączeń międzyneuronalnych oraz kształtowania się poszczególnych struktur mózgu.
Do zaburzeń pierwotnych (czyli wynikających bezpośrednio z prenatalnej ekspozycji na alkohol) możemy zaliczyć także inne nieprawidłowości strukturalne i funkcjonalne narządów zmysłów, zwł. wzroku i słuchu, nieprawidłowe odruchy wrodzone, częstą nadwrażliwość lub podwrażliwość na bodźce i związane z tym zaburzenia procesów integracji sensorycznej, nieprawidłową budowę aparatu mowy, skutkującą obniżeniem możliwości komunikacyjnych. Osoby z FASD rodzą się często z wadami różnych narządów, co szczególnie dotyczy układu sercowo-naczyniowego, odpornościowego, pokarmowego i aparatu ruchu (Himmelreich i in., 2020, s. 1-25).
Diagnozując natomiast w głębokość i rozległość poalkoholowych uszkodzeń płodowych należy wziąć pod uwagę następujące obszary rozwoju i funkcjonowania neurobehawioralnego: motoryka, rozwój poznawczy, umiejętności językowe, osiągnięcia edukacyjne, pamięć, uwaga, funkcje wykonawcze ze szczególnym uwzględnieniem nadpobudliwości i kontroli impulsów, regulacja emocji, zachowania adaptacyjne, kompetencje społeczne i komunikacja w obszarze społecznym, regulacja emocjonalna, jakość relacji rówieśniczych (Kodituwakku, 2009, s. 218-224).
Do najczęstszych zaburzeń współistniejących z FASD należą przede wszystkim: ADHD, autyzm, niepełnosprawność intelektualna, niedostosowanie społeczne, problemy w obszarze mowy i komunikowania się, zaburzenia integracji sensorycznej, nadreaktywność osi HPA (podwzgórze-przysadka-nadnercza), zaburzenia przywiązania, nieprawidłowe zachowania seksualne (Stopikowska, 2022, s. 179-200).
Rozważając natomiast zaburzenia wtórne najczęściej występujące u osób z FASD, należy mieć na uwadze, że u tych, którzy będą pozbawieni diagnozy i terapii, z dużym prawdopodobieństwem pojawią się różnorakie zaburzenia zdrowia psychicznego (90% z nich), w tym wymagające hospitalizacji, wejdą w konflikt z prawem (60%), uzależnią się od alkoholu i innych substancji (45%), staną się bezrobotni (75%), będą ofiarami przestępstw na tle seksualnym (55%) bądź ich sprawcami (tamże).
Jak widać z nakreślonego zakresu zaburzeń wynikających bezpośrednio lub pośrednio z FASD, zasięg potencjalnych trudności i zaburzeń jest wyjątkowo szeroki. Wynika to z pewnej nieprzewidywalności głębokości i rozległości szkód poalkoholowych. W tym kontekście warto wspomnieć, że nie ma bezpiecznej ilości alkoholu podczas ciąży – każdą ilość należy traktować jako potencjalnie szkodliwą dla płodu (Dębski i in, 2014, s. 66-78).
Osoba z FASD potrzebuje zazwyczaj dużego wsparcia terapeutycznego i środowiskowego (wsparcie rodziny, szkoły, zakładu pracy), aby w miarę prawidłowo funkcjonować. Jednak niezależnie od uprawniania wybranych funkcji, kluczową rolę w terapii osób z FASD – niezależnie od ich wieku – powinna odgrywać regularna aktywność fizyczna. Nie ma innej tak wszechstronnej i skutecznej interwencji terapeutycznej jak właśnie ona.
Aktywność fizyczna optymalizuje przede wszystkim rozwój mózgu, poprawiając wszystkie jego funkcje, które badamy podczas diagnozy neuropsychologicznej, wspiera rozwój fizyczny i psychomotoryczny, zapobiegając powstawaniu i rozwijaniu się zaburzeń zdrowotnych charakterystycznych w przebiegu FASD, a także chorób cywilizacyjnych, którym osoby z FASD ulegają szybciej i częściej, wspierają radzenie sobie ze stresem oraz regulację emocjonalną i wyciszenie osi HPA, usprawniają procesy integracji sensorycznej, a także pozwalają na wypoczynek i dotlenienie organizmu. Osobno warto wspomnieć o zaletach grupowych zajęć ruchowych, które oferują ważne usprawnianie w obszarze kompetencji społecznych, które są zazwyczaj mocno zaburzone u osób z FASD.
Wpływ aktywności fizycznej na rozwój mózgu i neuroregenerację u osób z FASD
Uszkodzenia na różnych poziomach organizacji ośrodkowego układu nerwowego wpływają na ogólny obraz funkcjonowania osób z FASD. Jak dotąd nie dysponujemy technikami medycznymi, które mogłyby za pomocą farmakologii lub interwencji chirurgicznej „naprawić” nieprawidłowości w zakresie struktury i funkcji mózgu, a także całego układu nerwowego.
Jak się jednak okazuje, aktywność fizyczna jest skutecznym narzędziem stymulacji rozwoju mózgu, mogącym do pewnego stopnia zregenerować i poprawić organizację tkanki mózgowej. Kluczowe są tutaj odkrycia dotyczące zależności skutkowo-przyczynowej pomiędzy aktywnością fizyczną a wydzielaniem się neurotroficznego czynnika pochodzenia mózgowego (BDNF) (Małczyńska i in, 2019, s. 6).
Czynnik ten należy do rodziny neurotrofin syntetyzowanych w komórkach ośrodkowego oraz obwodowego systemu nerwowego. Wpływa na regulację następujących procesów fizjologicznych: pobudza rozwój i wzrost neuronów, neuroregenerację oraz zwiększa plastyczność połączeń neuronalnych. Przekłada się to na usprawnienie procesów uczenia się i pamięci, wzrost sprawności w zakresie funkcji poznawczych i wykonawczych, poprawę zachowań adaptacyjnych oraz koordynacji wzrokowo-przestrzennej (Abdullah, 2023, s. 1-2; Pritchard i in., 2018, s. 403-423; Hammond i in., 2022).
Poprawa pamięci jest wiązana głównie z rozwojem i powiększeniem struktury mózgu zwanej hipokampem (Patten i in., 2015, s. 97-127). Warto pamiętać, że najwyższe stężenia BDNF stwierdzono w korze mózgowej, śródmózgowiu, wzgórzu (ciała migdałowate) i podwzgórzu, prążkowiu, moście i rdzeniu przedłużonym – czyli strukturach mózgu kluczowych dla prawidłowego funkcjonowania człowieka (Małczyńska i in., 2019, s. 4).
Efekt poprawy funkcji neuropsychologicznych był notowany w ramach 8-tygodniowych treningów prowadzonych dla dzieci z FASD (Pritchard i in., 2018, s. 403-423), choć przejściowy wzrost BDNF we krwi obwodowej jest notowany także przy okazji jednorazowego intensywnego treningu (Małczyńska i in., 2019, s. 4-5). W związku z rolą neurogenetyczną, neuroregenracyjną i neuroprotekcyjną aktywności fizycznej postulowano, aby program intensywnych ćwiczeń fizycznych wszedł do programu szkół kanadyjskich (Keiver i in., 2016, s. 99A).
Aktywność fizyczna oczywiście nie usunie wszystkich uszkodzeń poalkoholowych, ale zoptymalizuje funkcjonowanie poszczególnych komórek, tkanek i struktur mózgu. Co więcej, pozytywny wpływ ćwiczeń odnotowuje się nie tylko w przypadku dzieci i młodzieży, ale także osób dorosłych. Zatem nigdy nie jest za późno na podjęcie ćwiczeń, aby usprawnić funkcjonowanie mózgu (Małczyńska i in., 2019, s. 5-6).
Prawidłowy rozwój fizyczny i psychoruchowy osób z FASD
U osób z FASD odnotowuje się znaczący wzrost częstości wad postawy, nieprawidłowe napięcie mięśniowe (zbyt duże lub zbyt małe), małą precyzję i koordynację ruchów, zaburzenia praksji i ogólnie motoryki (Doney i in., 2017, s. 4-8; Bay, B. i Kesmodel, 2011, s. 210-224; Osborn i in., 1993, s. 599-607). Trudności te przekładają się często na trudności edukacyjne, wynikające ze słabego opanowania umiejętności ruchowych niezbędnych do płynnego pisania i czytania oraz manipulowania przedmiotami (np. przy okazji zapinania guzików, posługiwania się nożyczkami czy zawiązywania butów) (Healthy Child, 2018, s. 10; Johnston, 2023, s. 463-469). Dzieci z FASD także nierzadko z opóźnieniem osiągają kolejne etapy rozwojowe, co stanowi szczególny problem zwłaszcza we wieku wczesnodziecięcym (Autti-Rämö i Granström, 1991, s. 59-64).
W przypadku zdiagnozowania nieprawidłowości we wspomnianych obszarach konieczna będzie terapia ukierunkowana na usprawnienie poszczególnych funkcji. Jednak warto docenić także i w tym obszarze rolę aktywności fizycznej (swobodnej i kierowanej) we wspieraniu terapii oraz jej walory profilaktyczne (Górecki i in., 2009, s. 168-177; Muchacka i Pyrlik, 2016, s. 85-93; Wolicki, s. 1-7).
Profilaktyka problemów zdrowotnych specyficznych dla osób z FASD
Należy zauważyć, że prenatalna ekspozycja na alkohol podwyższa ryzyko wystąpienia pewnych chorób u osób z FASD, a aktywność fizyczna może w tej sytuacji mieć znaczenie profilaktyczne i wspierające utrzymanie zdrowia. Przykładowo, u osób z FASD szczególnie często dochodzi do różnorakich urazów i zaburzeń aparatu ruchu – zarówno z powodu problemów z oceną ryzyka i trudności w myśleniu przyczynowo-skutkowym, jak i podatności samego aparatu ruchu na urazy (Himmelreich i in., 2020, s. 1-25).
Osoby z FASD zauważają, że starzeją się szybciej w porównaniu z rówieśnikami i szybciej uskarżają się na pierwsze symptomy chorób cywilizacyjnych. Ponadto u osób z FASD wykrywa się częściej wady i nieprawidłowości funkcjonowania układu krwionośnego, immunologicznego, pokarmowego i innych (tamże). Rola profilaktyczna i wspierająca aktywności fizycznej we wspomnianych problemach zdrowotnych jest dobrze znana i nie do przecenienia (np. Chylińska-Kopko i in., 2016, s. 130-152).
Radzenie sobie ze stresem i regulacja emocjonalna
Jednym z poważnych problemów osób z FASD są zaburzenia regulacji emocjonalnej, obejmujące także zaburzenia psychosomatyczne dotyczące np. snu i odżywiania (Rozpoznawanie, 2020, s. 29; Hammond i in., 2022). Problemy ze snem zazwyczaj nasilają się wraz z wiekiem (Jan, 2010, s. 1-6). Swoją rolę odgrywa tutaj nadmierna reaktywność osi HPA (podwzgórze-przysadka-nadnercza), która wymaga często interwencji farmakologicznej oraz długoterminowych działań psychoterapeutycznych i wychowawczych (Jadczak-Szumiło, 2024, s. 12-29).
Pomimo powyższego zastrzeżenia, aktywność fizyczna powinna być widziana także i w tym obszarze jako podstawowy środek profilaktyczny i wspomagający regulację emocjonalną dzieci, młodzieży i osób dorosłych z FASD. Przełoży się to na poprawę ich samopoczucia, w tym profilaktykę i łagodzenie stanów depresyjnych. Nie od dziś wiadomo, że ruch sprzyja wydzielaniu się neurotransmiterów „szczęścia” (Kulbat i in, 2023, s. 192-193; Wojciechowska, 2024, s. 23).
Warto też przypomnieć, że aktywność fizyczna – od umiarkowanej do intensywną – pobudza wydzielanie się czynnika BDNF, który może odegrać kluczową rolę w długoterminowej reorganizacji tych struktur mózgowych (zwł. podwzgórza i ciała migdałowatego), które są odpowiedzialne m.in. za reakcję na stres (Małczyńska i in., 2019, s. 4). Skojarzenie różnych metod wyciszania osi HPA (np. farmakologiczne, psychoterapeutyczne, wychowawcze + aktywność fizyczna) mogą synergicznie, w tym szybciej i skuteczniej, osiągać postawiony cel.
Stymulacja i usprawnianie procesów integracji sensorycznej
Istotnym problemem często współwystępującym z FASD są także zaburzenia integracji sensorycznej, które ograniczają ogólne możliwości rozwojowe, utrudniając codzienne funkcjonowanie dzieci w domu i szkole, nawiązywanie więzi najpierw ze znaczącymi dorosłymi, a potem zaburzając inne relacje interpersonalne oraz zakłócając przebieg nauki szkolnej. Z badań wynika, że aż 60-80% dzieci z FASD wykazuje zaburzenia integracji sensorycznej (Stopikowska, 2022, s. 179-200). U dzieci z FASD występują zarówno zaburzenia związane z nad-, jak i podreaktywnością. Jak wynika z naszej fundacyjnej praktyki diagnostycznej – są to zazwyczaj zaburzenia mieszane, gdyż w jednym obszarze występuje nadwrażliwość, a w innym – podwrażliwość.
Integracja sensoryczna to zdolność do rozumienia i porządkowania bodźców i informacji dostarczanych z otoczenia i z własnego ciała poprzez zmysły. Jeżeli proces integracji sensorycznej u dziecka jest zaburzony, mogą pojawić się problemy z nauką, zachowaniem, koncentracją, koordynacją, a także samoregulacją. Ponadto z zaburzeniami integracji sensorycznej wiążą się problemy z adaptacją do zmian oraz spowolniony rozwój dużej i małej motoryki (Dudzis i in, 2023, s. 70-71, 73-75; Lukasek i Kościk, 2024, s. 203, 222).
Warto w kontekście integracji sensorycznej jeszcze raz docenić „zwykłe” zabawy na podwórku, na trzepaku, drabinkach itp. Dzięki tego typu stymulacji układ nerwowy dziecka uczy się właściwego reagowania na bodźce zewnętrzne i integracji wrażeń płynących z różnych zmysłów. Można spodziewać się poprawy sprawności fizycznej dziecka, jego funkcjonowania emocjonalnego, koncentracji, funkcji wzrokowych i słuchowych, a co najważniejsze – taka aktywność pomaga w regulacji emocjonalnej i regulacji zachowania na poziomie fizjologicznym. Stymulację ruchową w tym kontekście możemy zatem potraktować zarówno jako działanie profilaktyczne, jak i wspierające prowadzone terapie i usprawnianie procesów integracji sensorycznej.
Zalety grupowych form aktywności fizycznej
Każda forma aktywności fizycznej jest wskazana w wychowaniu i edukacji dzieci z FASD: swobodna (podczas gier i zabaw samorzutnych) oraz kierowana przez dorosłych – wykwalifikowanych (np. fizjoterapeuta, nauczyciel wychowania fizycznego) lub niewykwalifikowanych (rodzice, wychowawcy itd.). Zajęcia grupowe, kierowane przez specjalistę, mają jednak kilka zalet, które przewyższają inne formy zajęć ruchowych.
Najlepiej, jeśli grupę prowadzi specjalista, który poza kwalifikacjami w zakresie aktywności ruchowej jest także socjoterapeutą lub ma doświadczenie w prowadzeniu treningów umiejętności społecznych (TUS). W naszej Fundacji terapeutyczne zajęcia ruchowe prowadzi zazwyczaj 2 terapeutów: fizjoterapeuta lub nauczyciel wychowania fizycznego, który jest jednocześnie trenerem TUS oraz psycholog lub pedagog, który – poza wspieraniem specjalisty podczas zajęć sportowych – mają doświadczenie w prowadzeniu indywidualnych i grupowych terapii dla dzieci z zaburzeniami neurorozwojowymi.
Poza samą aktywnością fizyczną, taka grupa oferuje swoim uczestnikom także uczenie się ważnych umiejętności społecznych takich jak: współpraca z innymi, przestrzeganie ustalonych zasad, utrzymywanie motywacji w ćwiczeniu poszczególnych umiejętności, doskonalenie sprawności interpersonalnych, w tym nawiązywanie kontaktu z innymi, rozwiązywanie konfliktów, korzystanie z pomocy i wsparcia innych ludzi, doskonalenie komunikacji międzyosobowej, konieczność czekania na swoją kolej. Sprawności komunikacyjne i społeczne są zazwyczaj mocno obniżone u osób z FASD, stąd tak ważne jest ich ćwiczenie przy każdej możliwej okazji (Hargrove, 2024, s. 334; Rasmunssen, s. 711-718).
Brak umiejętności społecznych i kontroli impulsów to czynniki, które nierzadko przekładają się kształtowanie zaburzeń wtórnych u osób z FASD, w tym na powstawanie zaburzeń zachowania (Abdullah, 2023, s. 2; Kully-Martens, 2021, s. 568-576). Dlatego np. uprawianie sportu zespołowego może nauczyć dziecko przestrzegania zasad jako takich, współpracy z innymi i budowania ważnych umiejętności społecznych w sytuacjach, które sprawiają mu przyjemność (Healthy Child, 2018, s. 33-34).
W naszej Fundacji proponujemy nie tylko terapeutyczne zajęcia ruchowe, które łączą aktywność fizyczną z treningiem umiejętności społecznych, ale także oferujemy wakacyjne turnusy terapeutyczne, których nieodzowną składową są zajęcia ruchowe. W ten sposób codziennie dostarczamy odpowiedniej dawki stymulacji ruchowej.
Sugestie dotyczące aktywności fizycznej dzieci i młodzieży z FASD
Większość dzieci i młodzieży z FASD, o ile nie ma przeciwskazań zdrowotnych, może spełnić wytyczne WHO zalecające 60 minut dziennie aktywności fizycznej – od umiarkowanej do intensywnej. Rolą rodziców i wychowawców byłoby umiejętne animowanie tej aktywności, przy czym należy pamiętać, że pewnego oporu można się spodziewać z strony młodzieży, która zazwyczaj jest mniej chętna na gry i zabawy sportowe. Związane jest to ze specyfiką dojrzewania, a nie FASD.
Osoby z FASD mają zazwyczaj problem z nadpobudliwością i często diagnozuje się u ponad połowy z nich ADHD (Stopikowska, 2022, s. 179-200). Z tego powodu osoby z FASD mają bardzo dużą potrzebę ruchu, którą można zagospodarować oferując zarówno zorganizowaną, jak i swobodną aktywność fizyczną. Z drugiej strony owa nadpobudliwość może rodzić pewne problemy: nieumiejętność zaprzestania aktywności i wyciszenia się np. przed snem czy przed odrabianiem lekcji.
Ponadto trzeba mieć zawsze w pamięci ograniczenia wynikające z FASD: obniżone myślenie przyczynowo-skutkowe, brak kontroli impulsów i hamowania, co może skutkować narażaniem się na niebezpieczeństwo urazu. Dlatego należy dobrze przemyśleć, jakie aktywności proponujemy i jak zorganizować otoczenie, aby było bezpieczne dla naszych podopiecznych.
Do stałej rutyny życia szkolnego warto byłoby także wprowadzić regularne przerwy na odpoczynek i krótką aktywność fizyczną. Osoby z FASD wykazują zazwyczaj dużą męczliwość i mają trudności z dłuższym utrzymaniem uwagi, stąd dobrym pomysłem są przerwy śródlekcyjne na choćby paruminutową aktywność fizyczną.
Ponadto nauczyciel i wychowawca klasy powinien dokładnie przestudiować opinie diagnostyczne swoich podopiecznych, tak aby w przypadku wystąpienia ewentualnych zaburzeń procesów integracji sensorycznej u ucznia, zwrócić uwagę na dostarczanie lub ograniczanie pewnych bodźców. Skorzysta z tego zarówno sam uczeń, jak i cała klasa, która bez wspomnianego dostosowania będzie rozpraszana przez nadaktywnego kolegę/koleżankę.
Aktywność fizyczna – nieodzowne panaceum dla dzieci i młodzieży z FASD
Podsumowując dotychczasowe rozważania, należy docenić aktywność ruchową nie tylko jako równoprawną wobec działań terapeutycznych metodę wspierania rozwoju, ale jako priorytetowy czynnik, bez którego inne terapie nie osiągną maksymalnego efektu. Należy ją widzieć jako metodę profilaktyczną i terapeutyczną zarazem. Żadna inna metoda terapeutyczna nie wpływa tak mocno na rozwój mózgu i regenerację tkanki nerwowej jak aktywność ruchowa. A zatem: zachęcajmy rodziców, nauczycieli i wychowawców do zapisywania dzieci na zajęcia sportowe, uczmy ich animowania gier i zabaw ruchowych, uświadamiajmy doniosłość aktywności ruchowej w edukacji, wychowaniu i terapii dzieci i młodzieży z FASD.
Bibliografia:
Abdullah, O. (2023). Adolescents with Foetal Alcohol Spectrum Disorder’s Adaptive Behaviour, Sleep, and Physical Activity. „Journal of Child and Adolescent Behavior” 11: 546, w: https://www.omicsonline.org/open-access-pdfs/adolescents-with-foetal-alcohol-spectrum-disorders-adaptive-behaviour-sleep-and-physical-activity.pdf
Autti-Rämö, I. i Granström, M.-L. (1991). The Psychomotor Development During the First Year of Life of Infants Exposed to Intrauterine Alcohol of Various Duration – Fetal Alcohol Exposure and Development. Neuropediatrics, 22(2):59-64. DOI: 10.1055/s-2008-1071418.
Bay, B. i Kesmodel, US (2011), Prenatal alcohol exposure – a systematic review of the effects on child motor function. Acta Obstetricia et Gynecologica Scandinavica, 90: 210-226. DOI: 10.1111/j.1600-0412.2010.01039.x
Chylińska-Kopko, E., Kopko, Sz., Dzięcioł-Anikiej, Z., Kaniewska, K. (2016). Aktywność fizyczna jako profilaktyka pierwotna i wtórna schorzeń układu sercowo-naczyniowego, w: Wybrane choroby cywilizacyjne XXI wieku, red. K. Kowalczuk, E. Krajewska-Kułak, M. Cybulski, t. 1, Uniwersytet Medyczny w Białymstoku. Wydział Nauk o Zdrowiu.
Dębski, R., Paszkowski, T., Wielgoś, M., Skrzypulec-Plinta, V. i Tomaszewski, J. (2014). Stanowisko Grupy Ekspertów na temat wpływu alkoholu na ciążę: stan wiedzy na 2014 rok, Ginekologia i Położnictwo – Medical Project, 9:2.
Doney, R., Lucas, BR, Watkins, RE, Tsang, TW, Sauer, K., Howat, P., Latimer, J., Fitzpatrick, JP, Oscar, J., Carter, M., Elliott, EJ. (2017). Fine motor skills in a population of children in remote Australia with high levels of prenatal alcohol exposure and Fetal Alcohol Spectrum Disorder. BMC Pediatrics (2017) 17:193. DOI 10.1186/s12887-017-0945-2.
Dudzis, KA, Stefanicka, K., Stopikowska, M., Milewska, I., Malinowska, K., Oleszczuk, M., Wiaduch, A., Blokus-Szkodzińska, A. i Wujke J. (2023). Dbam o dobro dziecka... Seksualność jest ważna, Fundacja na Rzecz Dziecka i Rodziny FASCYNACJE.
Górecki, A., Kiwerski, J., Kowalski, I., Marczyński, W., Nowotny, J., Rybicka, M., Jarosz, U., Suwalska, M. i Szelachowska-Kluza, W. (2009). Profilaktyka wad postawy u dzieci i młodzieży w środowisku nauczania i wychowania – rekomendacje ekspertów. Polish Annales of Medicine, 16(1).
Hammond L, Joly V, Kapasi A, Kryska K, Andrew G, Oberlander TF, Pei J. i Rasmussen C. (2022). Adaptive behavior, sleep, and physical activity in adolescents with fetal alcohol spectrum disorder. Research in Developmental Disabilities. DOI: 10.1016/j.ridd.2022.104366. PMID: 36279676.
Hargrove, E., Lutke, C.J., Griffin, K., Himmelreich, M., Mitchell, J., Lutke, A. i Choate, P. (2024). FASD: The Living Experience of People with Fetal Alcohol Spectrum Disorder – Results of an Anonymous Survey. Disabilities, 4. DOI: 10.3390/disabilities4020022. https://www.mdpi.com/2673-7272/4/2/22
Healthy Child Manitoba (2018). What Educators Need to Know about FASD Working Together to Educate Children in Manitoba with Fetal Alcohol Spectrum Disorder.
Himmelreich, M., Lutke, CJ i Hargrove ET (2020). The lay of the land. Fetal alcohol spectrum disorder (FASD) as a whole-body diagnosis, w: The Routledge Handbook of Social Work and Addictive Behaviors, red. A. L. Begun, M. M. Murray.
Jadczak-Szumiło, T. (2024). Terapia dzieci ze spektrum zaburzeń poalkoholowych i wsparcie rodziców w procesie opieki i wychowania. Dziecko Krzywdzone.
Jan, JE, Asante, KO, Conry, JL, Fast, DK, Bax, MC, Ipsiroglu, OS, Bredberg, E, Loock, CA, Wasdell, MB. (2010). Sleep Health Issues for Children with FASD: Clinical Considerations. International Journal of Pediatric. Doi: 10.1155/2010/639048. PMCID: PMC2913852.
Johnston, D., Pritchard, L., Branton, E., Gross, D. i Thompson-Hodgetts, S. (2023). Pattern of Visual-Motor Integration, Visual Perception, and Fine Motor Coordination Abilities in Children Being Assessed for Fetal Alcohol Spectrum Disorder. Journal of Developmental & Behavioural Pediatrics 44(7): s. 10-10. e463-e469. DOI: 10.1097/DBP.0000000000001200.
Keiver, K., Pritchard Orr, A.B., Waddington, L. i Friesen, J. (2016). An exercise intervention for children with Fetal Alcohol Spectrum Disorder as a public-school program: a feasibility perspective. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 40. DOI: 10.1111/10.1111/acer.13084.
Kodituwakku P. (2009). Neurocognitive Profile In Children With Fetal Alcohol Spectrum Disorders, Developmental Disabilities Research Reviews, 15:3. DOI: 10.1002/ddrr.73.
Kulbat, A., Karwańska, A., Kulbat, M., Brzychczy, P., Majcher, M., Górska, D., Sierpień, M., Majcher, M, Świercz, K. i Pikulicka, A. (2023). Wpływ aktywności fizycznej oraz edukacji zdrowotnej na rozwój depresji. Journal of Education, Health and Sport. 13(4):188-195. DOI: 10.12775/JEHS.2023.13.04.021.
Kully-Martens, K., Denys, K., Treit, S., Tamana, S. i Rasmussen, C. (2012). A Review of Social Skills Deficits in Individuals with Fetal Alcohol Spectrum Disorders and Prenatal Alcohol Exposure: Profiles, Mechanisms, and Interventions, Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 36:4. DOI: 10.1111/j.1530-0277.2011.01661.x.
Hammond, L., Joly, V., Kapasi, A., Kryska, K., Andrew, G., Oberlander, TF, Pei, J. i Rasmussen, C. (2022). Adaptive behavior, sleep, and physical activity in adolescents with fetal alcohol spectrum disorder, Research in Developmental Disabilities, 131. DOI: 10.1016/j.ridd.2022.104366.
Lukasek, A. i Kościk, B. (2024). Troska o wychowanka jako istota procesu pedagogicznego. Zaspokajanie wszechstronnych potrzeb wychowanka, red. M. Sitek, A. Banaszaka, Józefów. DOI: 10.13166/awsge/187759.
Małczyńska, P., Piotrowicz, Z., Drabarek, D., Langfort, J. i Chalimoniuk, M. (2019). Rola mózgowego czynnika neurotroficznego (BDNF) w procesach neurodegeneracji oraz w mechanizmach neuroregeneracji wywołanej wzmożoną aktywnością fizyczną, Postępy Biochemii, 65 (1) 2019, w: https://postepybiochemii.ptbioch.edu.pl/index.php/PB/article/download/251/371/554
Muchacka, R., Pyrlik, M. (2016). Profilaktyka wad postawy u dzieci i młodzieży, Prace Naukowe WSZIP, nr 37 (1).
Osborn, JA, Harris, SR i Weinberg, J. (1993). Fetal alcohol syndrome: review of the literature with implications for physical therapists. Physical Therapy, 73(9). DOI: 10.1093/ptj/73.9.599. PMID: 7689232.
Patten AR, Yau SY, Fontaine CJ, Meconi A, Wortman RC i Christie BR (2015). The Benefits of Exercise on Structural and Functional Plasticity in the Rodent Hippocampus of Different Disease Models. Brain Plasticity, 9;1(1). DOI: 10.3233/BPL-150016. PMID: 29765836; PMCID: PMC5928528.
Pritchard Orr, A.B., Keiver, K., Bertram, C.P. i Clarren S. (2018). FAST Club: The Impact of a Physical Activity Intervention on Executive Function in Children With Fetal Alcohol Spectrum Disorder. Adaptive Physical Activity Quaterly, 1;35(4). DOI: 10.1123/apaq.2017-0137. PMID: 30360635.
Rasmunssen, C., Becker, M., McLennan, J., Urichuk, L., Andrew, G. (2010). An evaluation of social skills in children with and without prenatal alcohol exposure, Child: Care, Health and Development, 37:5. DOI: 10.1111/j.1365-2214.2010.01152.x.
Rozpoznawanie spektrum płodowych zaburzeń alkoholowych. Zalecenia opracowane przez interdyscyplinarny zespół polskich ekspertów. Pediatria. Wydanie Specjalne 2020.
Stopikowska M. (2022), Zaburzenia współistniejące ze Spektrum Płodowych Zaburzeń Alkoholowych (FASD) – przegląd badań, w: Deus magna facit.
WHO guidelines on physical activity and sedentary behaviour, (2020). https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/336656/9789240015128-eng.pdf?sequence=1
Wojciechowska, M., Rella, E. i Gąsiorowska M. (2024). Chemia na dobry humor – wpływ substancji chemicznych wydzielanych i syntetyzowanych przez organizm podczas aktywności fizycznej, w: II Szczecińskie Uczniowskie Mikrosympozjum Młodych Chemików, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Wydział Technologii i Inżynierii Chemicznej Polskie Towarzystwo Chemiczne. https://wtiich.zut.edu.pl/fileadmin/pliki/wtiich/ptchem/S2/SUMMCh_21.03.2024.pdf#page=23
Wolicki, M. (b.d.). Aktywność ruchowa i jej znaczenie dla zdrowia fizycznego, psychicznego, społecznego i duchowego, w: https://www.kul.pl/files/803/biblioteczka_cyfra/Wolicki_Aktywnosc_ruchowa_jest_tak_wazna.html
