Co zrobić, kiedy dziecku się nie chce? Znaczenie motywacji w procesie terapeutycznym osób z niepełnosprawnością intelektualną

Rozpoczynając terapię u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną (NI), które przejawiają wiele zachowań niepożądanych, terapeuci często skupiają się przede wszystkim na zredukowaniu poziomu tych zachowań. Nie ma w tym nic dziwnego, ponieważ nierzadko takie zachowania w dużym stopniu utrudniają funkcjonowanie dzieci, a także zagrażają ich zdrowiu i życiu oraz innych osób w otoczeniu. Redukowanie zachowań trudnych jest również bardzo często wymieniane przez rodziców jako priorytet w terapii ze względu na negatywne reakcje, jakie spotykają ich ze strony społeczeństwa. Nie należy jednak zapominać o tym, że dla terapeuty równie istotne jak redukowanie zachowań trudnych powinno być rozwijanie zachowań pożądanych i nauka nowych umiejętności. 

Motywacja wewnętrzna i zewnętrzna

Kluczowym elementem, jaki należy wziąć pod uwagę podczas nauki nowych umiejętności, jest motywacja uczniów. U typowo rozwijających się dzieci, w procesie ich rozwoju kształtuje się naturalnie występująca motywacja, zwana motywacją wewnętrzną. Przykładowo, dziecko może chcieć się uczyć razem z rodzicem, ponieważ przyjemność sprawia mu samo naśladowanie ruchów i gestów dorosłego, jest to dla niego aktywność przyjemna sama w sobie i nie potrzebuje żadnych dodatkowych zachęt. Natomiast w przypadku dzieci ze spektrum autyzmu często taka motywacja wewnętrzna nie występuje naturalnie. W takiej sytuacji motywacja dziecka jest uzależniona od dodatkowych czynników, takich jak uzyskanie jakiejś nagrody za wykonaną czynność. Nagrody to wzmocnienia pozytywne – powodują zwiększenie prawdopodobieństwa wystąpienia w przyszłości zachowania prowadzącego do ich uzyskania. Wykorzystanie motywacji zewnętrznej często bywa niezbędne na początku terapii. Zaaranżowanie środowiska w taki sposób, aby było jak najbardziej atrakcyjne i motywujące dla dziecka, jest jednym z priorytetowych oddziaływań terapeutycznych.

Jak sprawić, żeby nagrody były skuteczne?

W kontekście behawioralnym na motywację patrzy się bardziej jako na prawdopodobieństwo wystąpienia danej reakcji u dziecka niż na jego stan wewnętrzny – „bycie zmotywowanym”. Dzięki takiemu podejściu można z większą świadomością manipulować czynnikami środowiskowymi w taki sposób, żeby dziecko chętniej zaangażowało się w jakąś czynność. W sensie behawioralnym nagroda powinna być:

1. Udzielana w niedosycie
   Nagroda powinna być udzielana w takiej ilości, żeby „opłacało się” na nią pracować, ale żeby jednocześnie nie doszło do nasycenia nią oraz była adekwatna do włożonego wysiłku. Przykładowo, jeżeli dziecko będzie miało możliwość cały dzień bawić się ulubioną zabawką czy oglądać ulubioną bajkę, to w efekcie zarówno bajka, jak i zabawka stracą dla niego swoją wartość nagradzającą, ponieważ dojdzie do nasycenia. Rodzic czy nauczyciel mogą jednak zaaranżować środowisko w taki sposób, żeby dziecko nie miało stałego dostępu do swoich ulubionych przedmiotów czy aktywno...