Nie istnieje jeden wzorzec funkcjonowania dzieci, które doświadczyły wykorzystania seksualnego. Konsekwencje molestowania seksualnego dzieci z niepełnosprawnością intelektualną mogą pojawiać się właściwie we wszystkich sferach ich życia: somatycznej, emocjonalnej, behawioralnej, społecznej, poznawczej oraz seksualnej. Formy i natężenie tych następstw zależą od wielu czynników:
POLECAMY
- samego dziecka (m.in. wieku, płci, kondycji psychicznej przed wykorzystaniem),
- sprawcy (m.in. płci, stopnia bliskości z dzieckiem),
- wydarzenia (m.in. jego powtarzalności, wystąpienia penetracji, dewiacyjności zdarzenia, użycia przemocy),
- kontekstu (np. reakcji bliskich osób na ujawnienie wykorzystania, zapewnienia pomocy terapeutycznej).
Mimo że zagadnienie przemocy seksualnej wobec dzieci poruszane jest podczas wielu już debat profesjonalistów, to wykorzystywanie seksualne osób z niepełnosprawnością intelektualną nadal jest jednym z najbardziej ignorowanych tematów w polskiej literaturze i podejmowanych badaniach. Nie ma przemyślanej koncepcji dla ofiar nadużyć z niepełnosprawnością i ich rodzin, wychowania seksualnego obejmującego także profilaktykę molestowania seksualnego. Nie ma również systemu rzetelnej diagnozy i pomocy. Dostrzeżenie tego problemu zarówno przez rodziny, jak i profesjonalistów zajmujących się osobami niepełnosprawnymi stanowi ogromne wyzwanie.
Zaburzenia w różnych sferach
Konsekwencje wykorzystania seksualnego są bardzo zróżnicowane. Wiele z nich to objawy niespecyficzne, pojawiające się w odpowiedzi na wykorzystanie seksualne, ale są powodowane również przez szereg różnych czynników. Jedynymi specyficznymi konsekwencjami wykorzystania seksualnego, które dokumentują w sposób oczywisty, że doszło do nadużycia, są konsekwencje w sferze fizycznej dziecka–ofiary, np. uszkodzenia w obrębie narządów płciowych, obecność ejakulatu w pochwie dziewczynki, ciąża, czy choroba przenoszoną drogą płciową.
Pojawiające się symptomy w innych sferach – emocjonalnej, behawioralnej, społecznej, poznawczej oraz seksualnej – nie są objawami specyficznymi, tzn. ich pojawienie się nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, że przyczyną jest wykorzystanie seksualne. Przeżycie takiego urazu powoduje bezpośrednie oraz odległe następstwa w zakresie zdrowia psychicznego i funkcjonowania człowieka. Trwałe konsekwencje doświadczenia wykorzystania seksualnego w okresie dzieciństwa występować mogą m.in. w: sferze psychologicznej (np. utrzymujące się uporczywe lęki, poczucie winy), zaburzeniach w zachowaniu (np. ujawnianiu tendencji do samouszkodzeń, nadużywania środków psychoaktywnych), trudnościach w relacjach społecznych, nieprawidłowościach w rozwoju psychoseksualnym (np. nieumiejętność utrzymania trwałych związków, promiskuityzm) oraz w zakresie objawów z psychopatologii. Nie można ich też – w sposób sztuczny – rozdzielić i niezależnie opisać.
Niezależnie od ujawnianych przez dzieci i adolescentów następstw wykorzystania seksualnego w różnych sferach ich funkcjonowania, aktywność seksualna z udziałem osoby starszej bądź dorosłej przekracza zawsze możliwości dziecka do adekwatnego poradzenia sobie z tym doświadczeniem. Często nie rozumie ono istoty zachowania, w którym uczestniczy, nie potrafi rozpoznać jego znaczenia, ani złożonych konsekwencji. Dziecko z niepełnosprawnością intelektualną często nie umie też rozpoznać ani efektywnie regulować emocji oraz doznań, które mu wówczas towarzyszą. Z racji swych ograniczonych kompetencji społecznych uczestniczy w relacji na podporządkowanej pozycji, w której nie ma możliwości podjęcia decyzji o uczestnictwie w zachowaniach czy o ich formie. Z tego względu, że wykorzystanie seksualne przekracza tak wiele kompetencji dziecka – jest doświadczeniem niekorzystnym, obarczonym ryzykiem pojawienia się nieadekwatnych i ryzykownych dla niego mechanizmów zaradczych w różnych sferach jego funkcjonowania.
Zdradzone i bezsilne – funkcjonowanie emocjonalne i objawy z zakresu psychopatologii
Dziecko wykorzystywane seksualnie często boi się sprawcy, który stosuje wobec niego przymus, groźbę i/lub szantaż. Groźby mogą dotyczyć samego dziecka, ale także jego bliskich. W dziecku stopniowo narasta przekonanie, że to, co się stało, jest straszne, ale jeszcze gorsze może dopiero się stać, jeśli komuś powie o doświadczonym nadużyciu. Tajemnica ta jest dla niego kolejnym źródłem lęku. Bywa i tak, że dziecko–ofiara nie przeżywa strachu przed sprawcą. Najczęściej ma to miejsce wówczas, kiedy sprawca uwodzi i zaspokaja potrzeby emocjonalne dziecka. Bardzo częstą emocją, która towarzyszy dziecku, jest obwinianie się. Poszukuje ono, bez względu na wiek, winy w sobie samym, w swoim zachowaniu. Wskazuje się, że im dłużej trwało wykorzystywanie seksualne dziecka, tym silniejsze i głębsze jest przeżywane przez nie poczucie winy i tym trudniej jest mu poradzić sobie z emocjonalnymi konsekwencjami tego doświadczenia.
Poczucie winy i wstydu jest jeszcze silniejsze w sytuacji gdy dziecko odczuwało pewną fizyczną przyjemność z aktywności seksualnej z osobą dorosłą, a nie tylko na skutek reakcji innych osób w sytuacji ujawnienia wykorzystania, oskarżających dziecko o prowokowanie zachowań sprawcy. Dziecko cierpiące z powodu wykorzystania czuje złość i wrogość nie tylko wobec sprawcy, ale także wobec innych osób, np. tych, które nie potrafiły go ochronić. Wszystkie te emocje, a zwłaszcza wstyd odczuwany przez dziecko, a także samooskarżanie się, prowadzą z kolei do znacznego obniżenia samooceny, która i tak często jest już zaniżona u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną.
Molestowane dzieci z niepełnosprawnością intelektualną cierpią na dotkliwe konsekwencje emocjonalne (które często spełniają kryteria zaburzeń psychicznych) w wyniku przykrych doświadczeń wykorzystania seksualnego, a często także z powodu braku empatycznej reakcji najbliższego otoczenia na ujawnienie tego faktu. Poniżej opisanych wybranych zaburzeń psychicznych nie można rozpatrywać w izolacji, są one przedstawione w perspektywie następstw wykorzystania seksualnego. Jednocześnie należy pamiętać, że stanowią one konsekwencje niespecyficzne, tzn. należy indywidualnie u każdego dziecka poszukiwać wielu hipotez dotyczących ich możliwej etiologii. Ofiary nadużyć przejawiają zaburzenia nastroju, zwłaszcza depresję, mogą być nadaktywne, mają poczucie winy, bezsilności, straty, odczuwają wstyd, wyrażają silne reakcje złości, czy wrogości. Poziom lęku jest wysoki zwłaszcza u tych dzieci, które oprócz wykorzystania seksualnego doświadczały także przemocy fizycznej i emocjonalnej.
Okazuje się, że lęk u wykorzystanych ofiar z niepełnosprawnością intelektualną przejawia się zarówno w postaci uogólnionej, jak i specyficznych fobii, często związanych bezpośrednio z okolicznościami wykorzystania bądź groźbami ze strony sprawcy. Zaburzenia nastroju z kolei mogą przybierać postaci trwałego obniżenia nastroju, depresji bądź trwale podwyższonego poziomu aktywności dziecka, które wykazuje wtedy zaburzenia uwagi, koncentracji, nadruchliwość, stały niepokój. Między poszczególnymi formami konsekwencji emocjonalnych istnieją silne powiązania. Na przykład, dzieci mogą czuć się bezsilne, jeśli nie udawało im się
powstrzymać sprawcy przed wykorzystaniem. W wyniku zaistnienia molestowania mogą mieć poczucie straty swojej niewinności. Czują się winne zaistniałej sytuacji i odpowiedzialne za to, zwłaszcza gdy zinternalizowały sposób myślenia sprawcy, co do tego, że chciały wykorzystania, cieszyły się z niego.
Jako możliwe konsekwencje wykorzystania seksualnego wymienia się także zaburzenia depresyjne, występujące również z dokonywaniem (skutecznych i nie) prób samobójczych. Depresji mogą towarzyszyć objawy somatyczne: skargi na bóle głowy, brzucha i w klatce piersiowej, kołatanie serca, uczucie parcia na pęcherz moczowy, co może być związane z doświadczeniem lęku. Często właśnie one są powodem szukania pomocy u pediatry, neurologa lub innego specjalisty. Dzieci i młodzież podczas rozmowy z lekarzem często potwierdzają, że odczuwają smutek, mają problemy ze snem i myśli samobójcze, czego rodzice nie są zwykle świadomi. Rodzice natomiast najczęściej zwracają uwagę na zmiany w zachowaniu dziecka z niepełnosprawnością intelektualną, które są powodem problemów wychowawczych. Dostrzegają większą drażliwość, unikanie wysiłku, zły nastrój, trudność w rannym wstawaniu, utratę zainteresowań, pogorszenie wyników w nauce i niekiedy dokładniej niż dziecko potrafią określić, kiedy te zmiany zaobserwowali.
Jednocześnie wskazuje się, że jednym z najbardziej typowych następstw doświadczenia wykorzystania seksualnego jest zespół stresu pourazowego. Zaburzenia takie rozpoznaje się, gdy u osoby powstaje opóźniona i/lub przedłużona reakcja na wydarzenia stresowe lub katastroficzne o wyjątkowo zagrażającym lub traumatycznym charakterze. Choć obraz kliniczny zaburzenia często jest bardzo zróżnicowany, to musi występować powtarzające się „przeżywanie na nowo” zdarzenia traumatycznego. Początek zaburzenia występuje bezpośrednio po wydarzeniu albo po okresie utajenia i może trwać od kilu tygodni do kilku miesięcy. Często mija po 6 miesiącach lub nabiera charakteru przewlekłego, przechodząc w trwałą zmianę osobowości. Objawy grupują się albo wokół powtarzającego się przeżywania urazu na nowo w natrętnych wspomnieniach czy snach (tzw. reminiscencje), albo lękowego unikania wszelkich sytuacji i ludzi, którzy w jakikolwiek sposób mogliby wywołać skojarzenia i przypomnienie wydarzenia oraz związanych z nim przeżyć. Uporczywie utrzymuje się stan „odrętwienia”, otępienia uczuciowego, anhedonii, izolowania się od otoczenia i braku kontaktu z innymi ludźmi. Stan ten bywa przerywany nagłymi wybuchami silnych emocji, takich jak: lęk, rozpacz czy zgroza.
Wskazuje się, że dzieci mogą odtwarzać traumatyczne przeżycia lub jego aspekty podczas zabawy. Mogą też u nich występować – w przebiegu tego zaburzenia – przerażające sny o treści trudnej do zidentyfikowania. U dzieci młodszych – poniżej 6. roku życia – nawracające wspomnienia mogą nie mieć dręczącego charakteru i mogą być wyrażane przez ich odgrywanie w formie zabawy. Pojawiają się również koszmary nocne, gdzie ustalenie związku pomiędzy przerażającą treścią snu a traumatycznym przeżyciem może nie być możliwe. Jednocześnie towarzyszy temu przewlekłe unikanie bodźca i niekorzystne zmiany w zakresie zdolności poznawczych. Znacznie częściej mogą się pojawiać negatywne emocje, np. lęk, poczucie winy, smutek, wstyd, zagubienie. Widoczne jest też zmniejszone zainteresowanie lub niewielka chęć udziału w ważnych czynnościach, w tym też zabawie.
Zespół stresu pourazowego może występować wspólnie z objawami dysocjacyjnymi – depersonalizacją i derealizacją. Depersonalizacja polega na przewlekłym lub nawracającym wrażeniu bycia oddzielonym od samego siebie, dające się porównać z poczuciem bycia zewnętrznym obserwatorem swoich własnych procesów myślowych lub swojego ciała. Derealizacja to stałe poczucie nierealności otoczenia. Świat postrzegany jest wtedy jako nierealny, podobny do snu, odległy, zniekształcony.
Problemy wychowawcze i edukacyjne – funkcjonowanie behawioralne, społeczne, poznawcze i seksualne
Zmiany u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną wykorzystanych seksualnie można także obserwować w zakresie ich funkcjonowania behawioralnego i społecznego. Dzieci te mogą mieć problemy w szkole, często wagarują albo nawet „porzucają” szkołę, uciekają z domu, popełniają przestępstwa. Ich zachowanie staje się bardziej niedojrzałe; bywają nieposłuszne, konfliktowe, agresywne wobec innych dzieci, a także opiekunów, przejawiają zachowania antyspołeczne. Agresję często kierują do wewnątrz, dokonując samookaleczeń (np. nacinanie skóry) i prób samobójczych. Bywają też nadpobudliwe, a z drugiej strony mogą izolować się od wybranych osób z otoczenia.
Okazuje się, że obserwuje się konsekwencje wykorzystania seksualnego w rozwoju poznawczym dzieci. Utrata, w wyniku doświadczenia wykorzystania seksualnego, bazowej ufności, niezbędnej do prawidłowego rozwoju dziecka, skutkuje pogorszeniem się rozwoju poznawczego wykorzystanych dzieci. Nie tylko pojawiają się problemy w szkole, skutkujące uzyskiwaniem gorszych stopni, lecz dochodzi czasem wręcz do utraty wyuczonych już kompetencji, a u młodszych dzieci może to skutkować opóźnieniami w mówieniu i rozwoju motorycznym. Obserwuje się u dzieci z lekką niepełnosprawnością intelektualną znaczące obniżenie ich kompetencji poznawczych skutkujące ostatecznie diagnozą niepełnosprawności intelektualnej w stopniu umiarkowanym. W sposób oczywisty rzutuje to także na ich funkcjonowanie w innych sferach – emocjonalnej, behawioralnej i społecznej.
Wydaje się, że najbardziej charakterystyczne dla ofiar nadużyć seksualnych są symptomy w sferze rozwoju psychoseksualnego. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, które doświadczyły nadużyć seksualnych ze strony dorosłych, istotnie częściej niż inne dzieci przejawiają nadmierną seksualizację zachowania i dysponują czasami zaskakującą wiedzą dotyczącą seksualności. Wiedza ta jest znacznie szersza niż można by się było spodziewać na podstawie ich wieku, niedostosowana do stopnia ich rozwoju psychoseksualnego. Nieodpowiednie zachowanie seksualne dzieci–ofiar może się przejawiać w postaci nadmiernej, kompulsywnej masturbacji, powodującej czasami nawet urazy fizyczne. Ofiary wykorzystania seksualnego angażują się w seksualne interakcje z rówieśnikami, często nietypowe dla dzieci w ich wieku, na ich poziomie rozwoju, bo przy wykorzystaniu wiedzy nabytej w wyniku nadużyć. Niejednokrotnie dzieci te chronicznie stosują agresję seksualną wobec młodszych, słabszych czy bardziej naiwnych dzieci.
Konsekwencją wykorzystywania seksualnego jest traumatyczna seksualizacja, która może prowadzić do różnych psychologicznych następstw, w tym, ale nie wyłącznie, agresji seksualnej oraz promiskuityzmu. Ofiary z niepełnosprawnością intelektualną, które nauczyły się, że ich ciało służy do „używania” go przez innych, mogą składać dorosłym osobom propozycje seksualne lub kierować do nich prośby o stymulację seksualną. Prowokacyjne, uwodzące zachowanie wobec innych, często stosowane nieświadomie w celu uzyskania uwagi, uczucia, może w rezultacie zwiększać ryzyko ponownej wiktymizacji tych dzieci. Może także wystąpić wybitna dominacja seksualnych wzorców zachowań i erotyzacja kontaktów interpersonalnych u dzieci i adolescentów z niepełnosprawnością intelektualną w sytuacji przeżycia traumatycznych doświadczeń seksualnych. Urazowość takiego przeżycia dotyczy właśnie najczęściej doznania przemocy seksualnej (zgwałcenia bądź przewlekłego molestowania, zwłaszcza ze strony osób bliskich – rodziny, opiekunów, terapeutów, wychowawców).
Odległymi następstwami wykorzystania seksualnego są także złe przystosowanie społeczne, niewłaściwe relacje, wzrost ryzykownych zachowań i powtarzana wiktymizacja. Wynika to u osoby wykorzystanej seksualnie z problemów z poszanowaniem swojej intymności, ustaleniem i ochroną swoich granic psychologicznych, fizycznych, seksualnych oraz samego siebie w relacjach z drugim człowiekiem. W związku z tym ujawnia się skłonność do poniżania siebie, dostrajania się do życzeń innych osób, zaspokajania ich potrzeb i skłonność do posłuszeństwa, co sprawia, iż w przyszłości osoba z niepełnosprawnością intelektualną może być znów łatwo wykorzystana. Przyczynia się to do bezbronności ofiary wobec tych osób, które uosabiają siłę i autorytet. Z kolei powoduje to poważne ryzyko, iż w swoim dorosłym życiu ponownie staną się one ofiarą zgwałcenia, molestowania seksualnego lub maltretowania. Dotyczy to zwłaszcza kobiet, które jako dziewczynki doświadczyły wykorzystania seksualnego. W sposób oczywisty – ze względu na deficyty poznawcze i komunikacyjne – wydaje się to także szczególnym ryzykiem dla ofiar nadużyć seksualnych z niepełnosprawnością intelektualną.
Chociaż – patrząc na długofalowe skutki wykorzystania seksualnego – skrzywdzone osoby w przyszłości często stają się ofiarami, to również zdarza się, że niektóre z nich będą prześladowcami i sprawcami przemocy seksualnej. Dotyczy to zwłaszcza ofiar – osób płci męskiej i relacji ojciec–córka. Ofiara nadużyć w dzieciństwie zostaje się wówczas sprawcą i realizując dobrze jej znany mechanizm działania jest bardziej skłonna do molestowania innych. Zarówno brak pokazania, jak i poszanowania granic seksualności dziecka z niepełnosprawnością intelektualną skutkować może utrwaloną tendencją właśnie do przekraczania granic seksualności innych osób i stosowania przemocy seksualnej.
Odpowiedzialność dorosłych – rozpoznanie symptomów i adekwatna pomoc
Wykorzystanie seksualne może prowadzić do różnych dalszych traumatycznych konsekwencji. Problemowe zachowania seksualne i objawy zespołu stresu pourazowego są częstymi, ale nie jedynymi skutkami doświadczenia wykorzystania seksualnego. Część dzieci nie ujawnia po tym zdarzeniu żadnych objawów z zakresu psychopatologii. Zarówno rozpiętość konsekwencji dotykających dzieci z niepełnosprawnością intelektualną po doświadczeniu wykorzystania seksualnego, jak i brak objawów znacznie utrudniają skuteczną diagnozę i interwencję. Brak jednolitego wzorca ma także często wpływ na toczące się wobec sprawcy postępowanie prokuratorskie lub sądowe.
Dostępne badania, zarówno polskie, jak i światowe ujawniają powszechność wykorzystania seksualnego dzieci, zwłaszcza z niepełnosprawnością intelektualną. Wyróżniającą się cechą, konstytuującą wykorzystanie seksualne dzieci, poza prepubertalnej atrakcyjności ofiary dla sprawcy jest jej bezradność i łatwość manipulowania. Wskazuje to badaczom na zasadność zajęcia się wykorzystaniem seksualnym osób z niepełnosprawnością intelektualną – szczególnie doświadczonych przez swą bezradność.
Siła konsekwencji wynikających z doświadczenia wykorzystania seksualnego zależy od wielu czynników – m.in. cech samego nadużycia, cech sprawcy i ofiary, ich wzajemnej relacji oraz ewentualnych zasobów dziecka, splecionych z interakcjami wewnątrzrodzinnymi. W tym kontekście szczególnie znacząca jest niepełnosprawność intelektualna ofiary. Zrozumienie niepełnosprawności intelektualnej dziecka jako czynnika istotnie związanego z możliwością stania się ofiarą wykorzystania seksualnego i określającego spektrum możliwych następstw urazu – wymaga podejścia systemowego, uznającego wielowymiarowość tego czynnika i jego interakcje w wielu płaszczyznach swoistych sieci podsystemów, regulujących wzajemne powiązania i skalę skutków.
Obraz symptomów wykorzystania seksualnego dziecka z niepełnosprawnością intelektualną jest niezmiernie złożony. Profesjonalne podejście do pracy z takimi dziećmi polega między innymi na zaakceptowaniu owej złożoności oraz na uznaniu, że nie ma jednoznacznych odpowiedzi i rozwiązań. Dotyczy to zarówno rozpoznawania konsekwencji wykorzystania seksualnego, wspierania dziecka w czasie procedur prawnych, jak i postępowania terapeutycznego. Ujawniane przez dzieci z niepełnosprawnością intelektualną następstwa przemocy seksualnej mogą być w znaczący sposób redukowane przez szybką pomoc osób dorosłych. I tu właśnie warto zwrócić uwagę na tę szczególną rolę osób dorosłych – rodziców, opiekunów, wychowawców – w rozpoznawaniu konsekwencji wykorzystania seksualnego, planowaniu pomocy terapeutycznej oraz systemowego wsparcia.
