Zauważyć dziecko. Jak rozpoznać wykorzystywanie seksualne dziecka

Wpracy nauczyciela, opiekuna czy terapeuty zdarzają się sytuacje, gdy kontakt z dzieckiem oraz wiedza o nim nasuwają podejrzenie, iż może być ono krzywdzone. Zazwyczaj największych trudności przysparza problem wykorzystania seksualnego. Jak zatem rozpoznać zakłócenia w rozwoju seksualnym? Jak postępować w przypadku podejrzenia o wykorzystanie seksualne dziecka?

Jak przebiega rozwój seksualny dziecka?

Przebieg rozwoju seksualnego w pierwszych kilkunastu latach życia stanowi podstawę dorosłej seksualności. Można tu wyróżnić dwa główne okresy: dzieciństwa (tzw. eksperymentalny), od urodzenia do 12. roku życia, oraz dorastania, między 12. a 18. rokiem życia. Do dorosłości dziecko przechodzi przez następujące etapy rozwoju seksualnego: 

• Etap niemowlęctwa (od 0 do 2. r.ż.)

Najwcześniejsze więzi emocjonalne dzieci tworzą ze swoimi rodzicami przez kontakt fizyczny, który wyraża ich miłość. Trzymanie i dotyk, całusy i uściski, przytulanie i łaskotanie pozwalają dzieciom doświadczyć pocieszających, pozytywnych fizycznych wrażeń kojarzonych z byciem kochanym. Ten niezwykły rodzaj fizycznej intymności i więzi emocjonalnej pomiędzy rodzicem a niemowlęciem staje się pierwszym fundamentem bardziej dojrzałych form fizycznej intymności i miłości, które rozwijają się później, jako część dojrzałej seksualności.

Najmłodsze dzieci dotykają i pocierają swoje genitalia, ponieważ daje im to fizyczną przyjemność. Dzieci robią to podczas zmian pieluszki i w sposób naturalny badają swoje ciała. Ta ciekawość własnego ciała jest normalnym elementem życia. Życzliwa reakcja osoby dorosłej jest jedną z pierwszych lekcji dziecka na temat seksualności. 

Do wieku 2–3 lat u dziecka zaczyna się rozwijać poczucie bycia osobą płci męskiej lub żeńskiej. W tym wieku dziecko zaczyna rozumieć zewnętrzne różnice między chłopcami i dziewczynkami oraz potrafi określić siebie jako chłopca lub dziewczynkę. W tym wieku również dzieci zaczynają kojarzyć pewne zachowania z płcią męską lub żeńską. 

• Etap przedszkolny (od 3. do 6. r. ż.)

W tym okresie dzieci nabierają coraz silniejszego poczucia płci – bycia chłopcem lub dziewczynką. Nadal badają swoje ciało i poznają różnice pomiędzy płciami (np. „zabawa w doktora”). Okazują też uczucia oraz lubią przytulać inne dzieci i dorosłych. Naśladują społeczne i seksualne zachowania dorosłych, takie jak trzymanie się za ręce i całowanie lub zabawa w narzeczonych czy rodzinę. Zaczynają wykazywać ciekawość związaną z seksualnością, zadają dużo pytań (np.: „Skąd się biorą dzieci?”). Do wieku 5–6 lat dzieci zaczynają odczuwać wstyd związany z ciałem i większą potrzebę intymności w czasie ubierania się i kąpania.
 

• Etap wczesnoszkolny (od 6. do 10. r. ż.)

W tym okresie dzieci szczególnie silnie identyfikują się z własną płcią – chłopcy zwykle bawią się z chłopcami, a dziewczynki z dziewczynkami. Bawią się w małżeństwa i rodziny. Szczególnie interesują się tym, „skąd się wzięły”, ciążą i porodem. U niektórych dzieci nadal utrzymuje się masturbacja. Dzieci w tym wieku uczą się „ordynarnych zwrotów” oraz niestosownych wyrażeń slangowych z wielu różnych miejsc – telewizji, filmów, od dorosłych i przyjaciół. Mogą używać ordynarnego języka i żartów bez ich rozumienia. Niektóre reagują zaskoczeniem, odrazą lub zakłopotaniem, ale większość jest ciekawa spraw związanych z seksualnością. 

• Etap dojrzewania (od 11. do 18. r. ż.)

Okres dojrzewania trwa przez wiele lat, a wiąże się to z różnym czasem osiągania dojrzałości biologicznej, uczuciowej, psychicznej, społecznej. Zachowania seksualne tego okresu są kształtowane przez przemiany biologiczne, które czynią je labilnymi, niedojrzałymi i zmiennymi. Właściwy okres dojrzewania zaczyna się u dziewcząt około 11.–12. roku życia, a u chłopców około 13.–14. roku życia. Częstym zachowaniem w tym okresie jest masturbacja, która – poza zupełnie wyjątkowymi sytuacjami – ma charakter rozwojowy i mija wraz z pojawianiem się innych, bardziej dojrzałych zachowań seksualnych. W kontaktach między płciami pojawiają się zachowania seksualne. Jest to ważny etap rozwoju seksualnego, poprzedzający pełną inicjację seksualną. 
 

Znajomość prawidłowości rozwoju pozwala na rozstrzygnięcie różnorakich dylematów wynikających z obserwacji zachowania dziecka. Warto pamiętać, aby w przypadku gdy pojawiają się wątpliwości z interpretacją zachowania dziecka, zawsze sięgnąć do materiałów opisujących prawidłowe i typowe przejawy rozwoju w danej sferze funkcjonowania psychospołecznego.  

Jak rozpoznać zakłócenia w rozwoju seksualnym?

Znajomość zasad prawidłowego rozwoju seksualnego dziecka umożliwia szybsze „wyłapanie” zachowań nietypowych lub odbiegających od normy wiekowej. Nieprawidłowości mogą być jednym z sygnałów, że dziecko zostało wykorzystane seksualnie.

Tabela 1 opisuje, jakie zachowania dziecka przed okresem dojrzewania powinny obudzić naszą czujność i wzmóc uwagę skierowaną na dziecko, a w szczególnych przypadkach spowodować zwrócenie się po pomoc do specjalisty.