Zauważyć dziecko. Jak rozpoznać wykorzystywanie seksualne dziecka

Wpracy nauczyciela, opiekuna czy terapeuty zdarzają się sytuacje, gdy kontakt z dzieckiem oraz wiedza o nim nasuwają podejrzenie, iż może być ono krzywdzone. Zazwyczaj największych trudności przysparza problem wykorzystania seksualnego. Jak zatem rozpoznać zakłócenia w rozwoju seksualnym? Jak postępować w przypadku podejrzenia o wykorzystanie seksualne dziecka?

Jak przebiega rozwój seksualny dziecka?

Przebieg rozwoju seksualnego w pierwszych kilkunastu latach życia stanowi podstawę dorosłej seksualności. Można tu wyróżnić dwa główne okresy: dzieciństwa (tzw. eksperymentalny), od urodzenia do 12. roku życia, oraz dorastania, między 12. a 18. rokiem życia. Do dorosłości dziecko przechodzi przez następujące etapy rozwoju seksualnego: 

• Etap niemowlęctwa (od 0 do 2. r.ż.)

Najwcześniejsze więzi emocjonalne dzieci tworzą ze swoimi rodzicami przez kontakt fizyczny, który wyraża ich miłość. Trzymanie i dotyk, całusy i uściski, przytulanie i łaskotanie pozwalają dzieciom doświadczyć pocieszających, pozytywnych fizycznych wrażeń kojarzonych z byciem kochanym. Ten niezwykły rodzaj fizycznej intymności i więzi emocjonalnej pomiędzy rodzicem a niemowlęciem staje się pierwszym fundamentem bardziej dojrzałych form fizycznej intymności i miłości, które rozwijają się później, jako część dojrzałej seksualności.

Najmłodsze dzieci dotykają i pocierają swoje genitalia, ponieważ daje im to fizyczną przyjemność. Dzieci robią to podczas zmian pieluszki i w sposób naturalny badają swoje ciała. Ta ciekawość własnego ciała jest normalnym elementem życia. Życzliwa reakcja osoby dorosłej jest jedną z pierwszych lekcji dziecka na temat seksualności. 

Do wieku 2–3 lat u dziecka zaczyna się rozwijać poczucie bycia osobą płci męskiej lub żeńskiej. W tym wieku dziecko zaczyna rozumieć zewnętrzne różnice między chłopcami i dziewczynkami oraz potrafi określić siebie jako chłopca lub dziewczynkę. W tym wieku również dzieci zaczynają kojarzyć pewne zachowania z płcią męską lub żeńską. 

• Etap przedszkolny (od 3. do 6. r. ż.)

W tym okresie dzieci nabierają coraz silniejszego poczucia płci – bycia chłopcem lub dziewczynką. Nadal badają swoje ciało i poznają różnice pomiędzy płciami (np. „zabawa w doktora”). Okazują też uczucia oraz lubią przytulać inne dzieci i dorosłych. Naśladują społeczne i seksualne zachowania dorosłych, takie jak trzymanie się za ręce i całowanie lub zabawa w narzeczonych czy rodzinę. Zaczynają wykazywać ciekawość związaną z seksualnością, zadają dużo pytań (np.: „Skąd się biorą dzieci?”). Do wieku 5–6 lat dzieci zaczynają odczuwać wstyd związany z ciałem i większą potrzebę intymności w czasie ubierania się i kąpania.
 

• Etap wczesnoszkolny (od 6. do 10. r. ż.)

W tym okresie dzieci szczególnie silnie identyfikują się z własną płcią – chłopcy zwykle bawią się z chłopcami, a dziewczynki z dziewczynkami. Bawią się w małżeństwa i rodziny. Szczególnie interesują się tym, „skąd się wzięły”, ciążą i porodem. U niektórych dzieci nadal utrzymuje się masturbacja. Dzieci w tym wieku uczą się „ordynarnych zwrotów” oraz niestosownych wyrażeń slangowych z wielu różnych miejsc – telewizji, filmów, od dorosłych i przyjaciół. Mogą używać ordynarnego języka i żartów bez ich rozumienia. Niektóre reagują zaskoczeniem, odrazą lub zakłopotaniem, ale większość jest ciekawa spraw związanych z seksualnością. 

• Etap dojrzewania (od 11. do 18. r. ż.)

Okres dojrzewania trwa przez wiele lat, a wiąże się to z różnym czasem osiągania dojrzałości biologicznej, uczuciowej, psychicznej, społecznej. Zachowania seksualne tego okresu są kształtowane przez przemiany biologiczne, które czynią je labilnymi, niedojrzałymi i zmiennymi. Właściwy okres dojrzewania zaczyna się u dziewcząt około 11.–12. roku życia, a u chłopców około 13.–14. roku życia. Częstym zachowaniem w tym okresie jest masturbacja, która – poza zupełnie wyjątkowymi sytuacjami – ma charakter rozwojowy i mija wraz z pojawianiem się innych, bardziej dojrzałych zachowań seksualnych. W kontaktach między płciami pojawiają się zachowania seksualne. Jest to ważny etap rozwoju seksualnego, poprzedzający pełną inicjację seksualną. 
 

Znajomość prawidłowości rozwoju pozwala na rozstrzygnięcie różnorakich dylematów wynikających z obserwacji zachowania dziecka. Warto pamiętać, aby w przypadku gdy pojawiają się wątpliwości z interpretacją zachowania dziecka, zawsze sięgnąć do materiałów opisujących prawidłowe i typowe przejawy rozwoju w danej sferze funkcjonowania psychospołecznego.  

Jak rozpoznać zakłócenia w rozwoju seksualnym?

Znajomość zasad prawidłowego rozwoju seksualnego dziecka umożliwia szybsze „wyłapanie” zachowań nietypowych lub odbiegających od normy wiekowej. Nieprawidłowości mogą być jednym z sygnałów, że dziecko zostało wykorzystane seksualnie.

Tabela 1 opisuje, jakie zachowania dziecka przed okresem dojrzewania powinny obudzić naszą czujność i wzmóc uwagę skierowaną na dziecko, a w szczególnych przypadkach spowodować zwrócenie się po pomoc do specjalisty.
 

Co to znaczy „norma seksuologiczna”?

Fakt, iż dziecko (w każdym wieku) przejawia różnorodne zachowania o charakterze seksualnym, nie jest wskaźnikiem zaburzenia rozwoju seksualnego. Często jednak zastanawiamy się, czy dane zachowanie mieści się w granicach normy czy też nie. Niezwykle użyteczne i pomocne w tym zakresie są kryteria opracowane przez M. Beisert (2006). Pozwalają one odróżnić dziecięce zachowania seksualne mieszczące się w granicach normy rozwojowej od tych, które poza nią wykraczają. Według tych kryteriów aktywność seksualna dziecka mieści się w granicach normy, jeżeli: 

• nie utrudnia realizacji zadań rozwojowych przewidzianych dla danego okresu (zachowania seksualne dziecka nie powinny konkurować z innymi zadaniami, ważnymi dla danego okresu rozwoju; ani też pochłaniać za dużo uwagi i być przyczyną zaniedbań w zabawie lub innych codziennych czynnościach);
• mieści się w repertuarze zachowań charakterystycznych dla danego wieku (zachowania dziecka powinny koncentrować się na aktualnych z punktu widzenia przebiegu rozwoju zadaniach i charakterystycznych dla danego okresu aktywnościach); 
• dokonuje się między osobami będącymi w zbliżonym wieku (zachowanie seksualne, które jest w normie, charakteryzuje równa pozycja osób podejmujących to zachowanie i ich przynależność do tej samej fazy rozwojowej; dla dzieci gwarantem podobnej pozycji jest niezbyt duża różnica wiekowa, powodująca, że uczestnicy interakcji mają zbliżoną możliwość decydowania o jej przebiegu; proponowana przez wielu autorów graniczna różnica wieku między uczestnikami interakcji seksualnej wynosi do 5 lat);
• oparta jest na zasadzie dobrowolności (zachowanie seksualne powinno być wolne od przymusu, agresji, przemocy; sama zgoda nie jest warunkiem wystarczającym do zaliczenia określonej formy aktywności seksualnej do normy – zjawisko skłaniania dzieci przez innych rówieśników – szantażem, nagrodą czy siłą fizyczną – do wzięcia udziału w czynnościach seksualnych należy do kategorii wykorzystań);
• prowadzi do realizacji celów seksualnych (w przypadku dzieci zachowania seksualne często mają charakter polimotywacyjny, tzn. dążeniu do przeżycia przyjemności i obniżenia napięcia seksualnego towarzyszy również ciekawość, chęć zdobycia lepszej pozycji, dążenie do bliskości z drugą osobą);
• nie narusza zdrowia (w dzieciństwie zdolność dziecka do rozpoznania szkodliwości zachowania seksualnego nie jest jeszcze dostatecznie rozwinięta; ciekawość i chęć eksplorowania własnego ciała mogą powodować przekroczenie granic bezpieczeństwa – np. wprowadzanie fragmentów zabawek do naturalnych otworów ciała, czy też nakładanie na narządy płciowe przedmiotów znajdujących się w zasięgu dziecka);
• nie narusza rażąco przyjętego porządku społecznego (zachowania dziecka powinny mieścić się w zbiorze zasad społecznych obowiązujących w danej kulturze czy grupie społecznej). 

Na czym polega seksualne wykorzystanie dziecka?

Powstało wiele definicji wykorzystywania seksualnego dziecka. Różnią się one w zależności od tego, w którym miejscu przyłożymy punkt ciężkości i jakie kryteria weźmiemy pod uwagę. Jedni badacze skupiają się na osobie pokrzywdzonego (dziecka), inni na cechach czynu, a jeszcze inni na osobie sprawcy. Definicje różnią się również w zależności od tego, jaki aspekt bierzemy pod uwagę: psychologiczny, prawny czy medyczny. Z punktu widzenia praktyki pracy z dziećmi i rozpoznawania wykorzystania seksualnego najbardziej użyteczne wydają się dwie poniższe definicje:

1. „Za dziecko seksualnie wykorzystywane uznać można każdą jednostkę w wieku bezwzględnej ochrony, jeśli osoba dojrzała seksualnie, czy to przez świadome działanie, czy też przez zaniedbywanie swoich społecznych obowiązków lub obowiązków wynikających ze specyficznej odpowiedzialności za dziecko, dopuszcza się zaangażowania dziecka w jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest zaspokojenie osoby dorosłej” (za: SCOSAC – Standing Committee on Sexually Abused Children).
2. „Wykorzystywanie seksualne dziecka to włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody, i/lub na którą nie jest dojrzałe rozwojowo, i/lub która jest niezgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa. Z wykorzystywaniem seksualnym mamy do czynienia, gdy taka aktywność wystąpi pomiędzy dzieckiem a dorosłym lub dzieckiem a innym dzieckiem, jeśli te osoby ze względu na wiek bądź stopień rozwoju pozostają w relacji opieki, zależności czy władzy. Celem takiej aktywności jest zaspokojenie potrzeb innej osoby. Aktywność taka może dotyczyć:
   - namawiania lub zmuszania dziecka do angażowania się w prawnie zabronione czynności seksualne;
   - wykorzystywanie dziecka do prostytucji lub innych prawnie zakazanych praktyk o charakterze seksualnym;
   - wykorzystywanie dziecka do produkcji materiałów lub przedstawień o charakterze pornograficznym” (za: WHO – Światowa Organizacja Zdrowia).

Warto dodać, że istotnym kryterium ze względu na charakter, konsekwencje i aspekt prawny wykorzystywania seksualnego dzieci jest relacja, jaka istnieje pomiędzy dzieckiem i sprawcą wykorzystania. W związku z tym mówimy o wewnątrzrodzinnym wykorzystywaniu seksualnym oraz o wykorzystywaniu przez sprawcę spoza rodziny (często jednak znanemu dziecku). 

Jakie mogą być skutki wykorzystania seksualnego dziecka?

Psychiczne konsekwencje doświadczenia wykorzystania seksualnego są niezwykle różnorodne i niejednoznaczne. U niektórych dzieci można zaobserwować bardzo silne zaburzenia w różnych sferach funkcjonowania, podczas gdy inne dzieci nie przejawiają prawie żadnych, widocznych zakłóceń. Nie można więc określić jednego zbioru objawów, które byłyby charakterystyczne dla każdego dziecka wykorzystanego seksualnie. Zależą one od rodzaju doświadczeń seksualnych, od związku, jaki łączy dziecko ze sprawcą, oraz od indywidualnych doświadczeń dziecka w innych sferach życia i wcześniejszych okresach rozwoju.

Dziecko, które doświadczyło wykorzystywania seksualnego (lub innego rodzaju krzywdzenia), może przejawiać następujące zachowania:

• unika zostawania sam na sam z jakąś osobą lub członkiem rodziny,
• boi się jakiejś osoby lub unika kontaktu z nią,
• jest smutne, przygnębione, niechętne do zabawy,
• skarży się na dolegliwości fizyczne (np. ból głowy, ból brzucha) bez przyczyny medycznej,
• ma problemy ze snem (trudności z zaśnięciem, koszmary senne),
• robi aluzje do tajemnicy lub swoich złych doświadczeń,
• jest agresywne,
• opisuje zachowania jakiejś osoby dorosłej wskazujące na to, że osoba ta próbuje uwieść dziecko z zamiarem wykorzystywania seksualnego,
• ma trudności z koncentracją uwagi, trudności w nauce,
• często jest nieobecne, „buja w obłokach” i nie słyszy, co się do niego mówi,
• ma nietypowe zachowania seksualne (np. publicznie się masturbuje, ma wiedzę seksualną, która przerasta jego wiek).

Najbardziej specyficzną sferą, która zostaje zaburzona w wyniku molestowania, jest oczywiście funkcjonowanie seksualne. W przypadku małych dzieci wszelkie nieadekwatne do ich wieku zachowania seksualne i nadmierna wiedza dotycząca tej sfery powinny zainteresować dorosłego. Małe dziecko bawiące się „w stosunki seksualne”, rysujące postaci z widocznymi organami rozrodczymi czy wypowiadające słowa i zwroty o charakterze seksualnym powinno zwrócić naszą uwagę i zostać poddane bardzo uważnej obserwacji (także w innych obszarach funkcjonowania). Wszelkie poważniejsze, niewynikające z oczywistych przyczyn obrażenia w okolicach genitalnych są silnym sygnałem do rozpoczęcia szczegółowej diagnozy dziecka pod kątem wykorzystywania seksualnego. 

W Tabeli 2 wymieniono możliwe niepokojące zachowania dziecka, w zależności od wieku. 
 

Należy pamiętać, że żaden z powyższych objawów nie jest bezwzględnym wskaźnikiem wykorzystania seksualnego dziecka. Są to niepokojące sygnały, które powinny zwrócić naszą uwagę. Aby dokonać pełnej diagnozy, konieczna jest analiza całej sytuacji życiowej dziecka, prawidłowości rozwojowych w danej fazie życia i innych czynników, które mogą być przyczyną zakłóconego funkcjonowania dziecka (takich jak np. kontakt dziecka z treściami pochodzącymi z internetu).

Jak postępować w przypadku podejrzenia o wykorzystaniu seksualnym dziecka?

Obowiązkiem osób, które z racji pełnionej funkcji zawodowej mają kontakt z dziećmi, jest podjęcie działań w przypadkach, gdy podejrzewają krzywdzenie dziecka (mówi o tym punkt 1 artykułu 12 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie). Dlatego też warto systematycznie, w uporządkowany sposób zbierać informacje na temat sytuacji dziecka. W zależności od charakteru wykonywanej pracy różny jest dostęp do informacji. Niektóre sygnały można zaobserwować samodzielnie, w bezpośrednim kontakcie z dzieckiem, o innych można się dowiedzieć na podstawie rozmów z innymi specjalistami lub osobami mającymi kontakt z dzieckiem. Należy pamiętać, że obserwowane u dziecka objawy nie wskazują jednoznacznie na wykorzystanie seksualne. Wiele z nich jest sygnałem przeżywanych przez dziecko trudności o innym podłożu.

Sytuacja dziecka wykorzystywanego seksualnie jest najczęściej bardzo złożona i wielowymiarowa. Mogą w niej występować zarówno problemy psychologiczne, jak i społeczne, rodzinne, ekonomiczne itp. Dlatego też, aby udzielić realnej pomocy, konieczna jest współpraca wielu instytucji i specjalistów różnych dziedzin (takich jak: policja, sąd, pomoc społeczna, szkoła, poradnie zdrowia, organizacje pozarządowe). Osoba inicjująca pomoc dziecku wykorzystywanemu seksualnie powinna od razu, nie czekając na działania innych, nawiązać kontakt ze specjalistami i instytucjami, które na podstawie rozpoznania sytuacji dziecka mogłyby udzielić pomocy jemu i jego rodzinie. Ważne jest także wzajemne komunikowanie się instytucji zaangażowanych w pomoc dziecku – aby nie powtarzać wykonywanych czynności, konsultować poczynione kroki, inspirować wzajemne działania. 

Specjalista, który podejrzewa, iż jego podopieczny może być ofiarą wykorzystywania seksualnego, powinien podjąć następujące działania:

• Zebranie informacji na temat sytuacji życiowej dziecka – zgromadzenie wszystkich informacji na temat dziecka, jakie można uzyskać na podstawie rozmów z rodzicami, opiekunami, sąsiadami bądź innymi osobami znającymi je i jego sytuację życiową. Jeśli umożliwiają to kompetencje zawodowe, należy przeprowadzić wywiad i obserwację w miejscu jego zamieszkania. Konieczne jest notowanie swoich obserwacji, zachowań i wypowiedzi dorosłego oraz dziecka. 
• Opis stanu fizycznego i psychicznego dziecka – zapisanie możliwych do zaobserwowania oznak stanu fizycznego, emocjonalnego/psychologicznego dziecka oraz jego zachowania. 
• Kontakt z dzieckiem – bardzo ważnym elementem wstępnej diagnozy jest (o ile to możliwe) rozmowa z dzieckiem. Zwykle wysyła ono sygnały do jednej osoby – wychowawcy, nauczyciela, psychologa itp. Szuka kontaktu, inicjuje rozmowy, stara się być zauważone. Często są to komunikaty pośrednie – objawy psychosomatyczne (bóle głowy, bóle brzucha, wymioty), nagłe zmiany nastroju, agresywność, pobudliwość, wycofanie się z kontaktów społecznych, zachowania regresywne itp. Można wprost zasygnalizować dziecku, że zauważamy te sygnały, mówiąc np.: „Widzę, że masz jakiś kłopot, że jest Ci z czymś trudno, chętnie o tym z Tobą porozmawiam”. 
• Sporządzenie oficjalnej notatki – opisanie zgromadzonych informacji i zaobserwowanych symptomów w formie odpowiedniej do przekazania innym instytucjom.
• Zapewnienie dziecku bezpieczeństwa – jeśli istnieje ryzyko, że wykorzystywanie seksualne dziecka trwa (np. sprawcą przemocy jest osoba mieszkająca razem z dzieckiem), a rodzice/opiekunowie nie potrafią zadbać o jego bezpieczeństwo, należy zawiadomić policję. Policja we współpracy z prokuraturą lub sądem rodzinnym może doprowadzić do natychmiastowego aresztowania sprawcy lub umieścić dziecko w placówce opiekuńczej. 
• Konsultacja – przedyskutowanie wątpliwości ze współpracownikami, z pracownikami innych instytucji, którzy znają daną rodzinę i dziecko; uzyskanie porady z instytucji lub organizacji, które specjalizują się w interweniowaniu w przypadkach seksualnego wykorzystywania dzieci.
• Zgłoszenie sprawy – jeśli zebrane informacje wzmacniają podejrzenie związane z możliwością wykorzystywania seksualnego dziecka, należy pisemnie zgłosić tę sprawę do prokuratury. W zgłoszeniu należy opisać możliwe do zaobserwowania oznaki stanu fizycznego, behawioralnego i emocjonalnego dziecka. Możliwe jest też złożenie pisma w najbliższej komendzie policji. Jeśli zebrane informacje nie są wystarczające, by kierować powiadomienie do prokuratury, ale wzbudzają niepokój dotyczący prawidłowego sprawowania opieki nad dzieckiem, wskazane jest sporządzenie pisma do Wydziału Rodzinnego Sądu Rejonowego (właściwego dla miejsca zamieszkania dziecka) z wnioskiem o wgląd w sytuację rodzinną dziecka. Należy opisać to, co jest przyczyną niepokoju, oraz podjęte do tej pory działania. 

Jednym z bardzo ważnych elementów zbierania informacji o dziecku jest rozmowa z nim. Jeśli mamy stały kontakt z dzieckiem, możemy kilkakrotnie podejmować taką rozmowę, dbając o stworzenie mu bezpiecznych warunków, danie czasu na nabranie zaufania do dorosłego oraz o takie zadawanie pytań, które nie sugerują odpowiedzi dziecka.

Ogólne zasady prowadzenia rozmowy z dzieckiem są następujące:

• zachowuj się spokojnie i dodawaj dziecku otuchy,
• słuchaj go dokładnie i z uwagą,
• rozmawiaj z dzieckiem na jego poziomie rozwoju (nie używaj niezrozumiałych słów lub nazw, upewnij się, że dziecko rozumie to, co mówisz),
• nie używaj słów ani terminów, których dziecko samo wcześniej nie użyło,
• zadawaj proste, krótkie pytania, po każdym pytaniu odczekaj,
• nie mów niczego, o czym dziecko samo nie powiedziało (unikaj sugerowania),
• pozwól dziecku wyrazić swoje uczucia, ale powstrzymuj własne (strach lub oburzenie dorosłego może zablokować dalsze wypowiedzi dziecka),
• powstrzymuj się od potępiania sprawcy krzywdzenia (dziecko może mieć wobec niego pozytywne uczucia),
• jeśli dziecko mówi o wykorzystywaniu seksualnym, zapewnij je, że to, co się stało, nie jest jego winą, że odpowiedzialny jest dorosły,
• nie umniejszaj znaczenia żadnego zdarzenia (to, co dorosłemu może wydać się drobnostką, dla dziecka może być bardzo ważne),
• nie dotykaj dziecka bez jego zgody,
• nie mów dziecku, że ma o wszystkim zapomnieć,
• powiedz, że objawy, trudności, których doświadcza, są typowe i miną,
• zapewnij dziecko, że postarasz się mu pomóc (nie obiecuj czegoś, czego nie jesteś pewny),
• pochwal dziecko za odwagę i podziękuj mu za rozmowę.

Wiele osób ma wątpliwości, czy składając zawiadomienie, nie skrzywdzą potencjalnego sprawcy fałszywym oskarżeniem. Pamiętajmy, że zadaniem osoby zgłaszającej podejrzenie popełnienia przestępstwa nie jest udowodnienie go czy dostarczenie ostatecznych dowodów. Obowiązkiem specjalisty jest powiadomienie w jak najbardziej rzeczowy sposób o tym, jakie informacje zebrał na temat dziecka. Kwestią zbierania dowodów i wdrożenia odpowiednich procedur powinny zająć się organy ścigania. Warto również wiedzieć, że istnieją specjalne przepisy dotyczące przesłuchiwania małoletnich poniżej 15. roku życia. Takie osoby mogą być przesłuchane tylko raz, w specjalnie przystosowanym do tej czynności pokoju, w obecności biegłego psychologa. Przesłuchanie takie powinno być zarejestrowane, najlepiej nagrane kamerą. Jeśli pokrzywdzonym jest małe dziecko, można wnioskować o powołanie biegłego psychologa, który zbada, czy dziecko to wykazuje cechy dziecka krzywdzonego i czy może być przesłuchane przez sąd.