Mechanorecepcja w zespole Potockiej-Lupskiego

Często zastanawiamy się, co może być przyczyną takiego stanu rzeczy. Etiologia, a zwłaszcza etiopatogeneza, jest bardzo skomplikowana, ale na potrzeby terapeutyczne – w tym momencie – nie najważniejsza. Pytanie – dlaczego? Gdyż po narodzeniu dziecka nie mamy na nią wpływu – sięga głębokich przestrzeni uszkodzonej genetyki, a zwłaszcza mikroduplikacji chromosomu 17, nieco powiększonego o wbudowaną, dodatkową cząstkę materiału genetycznego1. 
To, na co mamy wpływ, tkwi głównie w różnych procesach terapeutycznych. Dlatego też chcąc znaleźć tę najbardziej skuteczną metodę, informacji poszukujemy w literaturze naukowej, która przedstawia nam obraz jednostki nozologicznej, ale nie zawsze mówi nam do końca, jak pracować, by funkcjonowanie małych pacjentów z PTLS (Potocki-Lupski syndrome) się poprawiało. Musimy pamiętać, że własne doświadczenie, obserwacja dziecka, współdziałanie z nim dadzą nam największą szansę poznania dróg dotarcia do możliwości kształtowania u naszych podopiecznych właściwych zachowań funkcjonalnych, a zwłaszcza językowo-
myślowych wynikających z patologizacji chromosomalnej zespołu2. 

Obraz objawów osiowych zespołu

U dzieci z zespołem Potockiej-Lupskiego zauważa się charakterystyczne cechy fenotypowe – kształtujące właściwości morfologiczne, fizjologiczne, psychologiczne organizmu i genotypowe – warunkujące osobnicze właściwości dziedziczne3.
Do charakterystycznych objawów zespołu zalicza się:

1. W okresie noworodkowym i niemowlęctwie:

• niską masę urodzeniową z dużą hipotonią mięśniową ciała,
• zaburzenia krążenia w postaci wad sercowo-naczyniowych,
• anomalie anatomiczne o charakterze dysmorfii – w postaci małogłowia, małożuchwia, a także twarzy o kształcie trójkąta4.

2. W okresie wczesnego i późniejszego dzieciństwa:

• niepełnosprawność intelektualną,
• zaburzenia wzroku,
• niesamoistny opóźniony rozwój mowy,
• opóźniony rozwój psychoruchowy,
• encefalopatię, czyli uszkodzenia mózgowia z ekspozycją napadów padaczkowych,
• dysfunkcje neuropsychiatryczne – z zaburzeniami lękowymi, nadpobudliwością psychoruchową, zachowaniami depresyjno-maniakalnymi, charakteropatiami, cechami ze spektrum autyzmu5.

Wpływ wczesnego wspomagania rozwoju dziecka z PTLS na rozwój procesów poznawczych

Każdy pedagog specjalny, terapeuta zawsze – już przez wczesne wspomaganie rozwoju – dąży do poprawy jakości życia dziecka z niepełnosprawnością. Patrząc futurystycznie – chce wpłynąć na przyszłe życie swojego podopiecznego, poprawiając jego motorykę, funkcjonowanie psychiczne, a także emocjonalne. Tylko odpowiednie wczesne oddziaływania terapeutyczne warunkują sukces pełnej egzystencji małego człowieka w świecie ludzi dorosłych.
Przez oddziaływania terapeutyczne kształtujemy między innymi najważniejsze procesy poznawcze: 

• Percepcję – odpowiedzialną za odbiór informacji z otoczenia, a w niej spostrzeganie sensoryczne, czyli dostrzeganie bodźca, a zwłaszcza recepcję sensoryczną, pozwalającą interpretować dochodzące bodźce, poprzez różnicowanie, rozpoznawanie, orientowanie się w czasie, miejscu i przestrzeni, a także procesy kategoryzowania6.
• Uwagę – odpowiedzialną za selekcjonowanie informacji, a w niej mimowolną – zwaną odruchem orientacyjnym, a zwłaszcza tę najważniejszą – dowolną – odpowiedzialną za skupianie się na wybranym aspekcie otoczenia, koncentrowanie się przez dłuższy czas na danym elemencie przestrzeni, nakierowywanie swojej atencji na przynajmniej dwa aspekty otoczenia, przerzucanie jej z jednego aspektu otoczenia na drugi, oczekiwanie na określoną informację i poszukiwanie określonej informacji7.
• Pamięć – czyli zdolność do przechowywania informacji, a w niej deklaratywną – zwłaszcza długotrwałą – odpowiedzialną za zapisywanie, przechowywanie i przywoływanie informacji, ze szczególnym uwzględnieniem epizodycznej – umiejscawiającej zdarzenia w czasie i przestrzeni, a także semantycznej – pozwalającej pamiętać znaczenie słów i zdań8.
• Pamięć niedeklaratywną – w której to przechowywane informacje nie poddają się łatwej werbalizacji i wizualizacji. Wchodząca w jej skład pamięć proceduralna pozwala nauczyć się pewnych umiejętności i nawyków. Kształtuje również kontrolę motoryczną, wzrokowo-motoryczną, a także równowagę9.
• Myślenie – czyli proces polegający na skojarzeniach i wnioskowaniu. Na uwagę zasługuje jego aspekt operacyjny, pozwalający budować pojęcia, które wchodzą w ciągłe, złożone relacje. Głównymi jego aspektami są: abstrahowanie, uogólnianie, uściślanie, kojarzenie. Aspekt dynamiczny – pozwala kształtować odpowiednie tempo i selektywność myślenia, natomiast aspekt motywacyjny – ukierunkowany jest na osiąganie określonego celu.
• Myślenie wiąże się również ściśle z umiejętnością wykonywania obliczeń i operacji arytmetycznych, wyróżnianiem, identyfikowaniem w grupie pewnej liczby jakiś obiektów, pewnych wspólnych cech i pomijanie innych cech, formułowaniem sądów, wydawaniem twierdzeń, podejmowaniem decyzji, organizowaniem i planowaniem, a także rozwiązywaniem problemów10.
• Funkcje ekspresyjne – do których zaliczana jest m.in. praksja, czyli zdolność do wykonywania złożonych ruchów – czynności celowych, które są dobrze wyuczone. To także zdolność do wykonywania gestów, precyzyjnych ruchów manipulacyjnych i naśladowczych; funkcje konstrukcyjne – zachowania polegające na rysowaniu, układaniu, montowaniu. Do tych funkcji zalicza się również mowę, pisanie i czytanie11.

Przedstawione wyżej poszczególne parametry kognitywistyki uzmysławiają nam, jak ważna jest rola terapeuty we wczesnym wspomaganiu rozwoju dziecka z PTLS. Dobrze postawiona diagnoza funkcjonalna zwana symptomatologiczną – objawową, właściwie przeprowadzony wywiad z rodzicami, zapoznanie się z dokumentacją medyczną, dobór właściwej metody terapeutycznej i sumienne prowadzenie terapii dają szansę dziecku zaistnieć w przyszłości w rzeczywistości szkolnej, zdobywać wiedzę, kształtować różne umiejętności, a przede wszystkim rozbudowywać procesy poznawcze.

Metody terapeutyczne stosowane we wczesnym wspomaganiu rozwoju dziecka z PTLS

Chcąc pomóc dziecku z zespołem Potockiej-Lupskiego, należy czynić kroki poprawiające i kształtujące jego rozwój, z uwzględnieniem wszystkich obszarów jego życia. Terapeuci metod wspomagających, neurologopedzi, pedagodzy specjalni powinni, po przeprowadzeniu dokładnej diagnozy funkcjonalnej, skupić swoją uwagę na wspólnym opracowaniu programu wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. W działaniach terapeutycznych wykorzystuje się wiele metod – jednak ich dobór musi być zawsze celowy, a zwłaszcza dopasowany do indywidualnych potrzeb podopiecznego.

Najczęściej stosowane są: 

• Metoda Ruchu Rozwijającego (MRR) – W. Sherborne, której głównym zadaniem jest posługiwanie się ruchem jako narzędziem wspomagającym rozwój motoryczny dziecka, a zwłaszcza „terapeutyzowanie” jego zaburzeń. Podopieczny przez doświadczenia ruchowe zyskuje większą pewność siebie w sferze fizycznej i emocjonalnej.
• Metoda Dobrego Startu (MDS) – M. Bogdanowicz, której głównym celem jest usprawnianie czynności zmysłu wzroku, słuchu, kinestetyczno-ruchowego. Kształtuje także lateralizację, orientację w schemacie ciała i przestrzeni. Systematycznie prowadzone ćwiczenia wspomagają prawidłowe wykonywanie czynności, które sprzyjają rozwojowi procesów poznawczych, a zwłaszcza języka.
• Metoda Snoezelen – Sala Doświadczania Świata – polega na stymulowaniu w bardzo bezpiecznym, wygodnym pomieszczeniu zmysłów dziecka muzyką, światłami o różnej barwie, a także wibracjami szklanych, wysokich rur, wypełnionych bulgoczącą wodą. Przyczynia się to do pobudzania układu nerwowego, co w konsekwencji poprawia kognitywistę podopiecznego.
• Metoda integracji sensorycznej – J. Ayers – oparta jest na procesie właściwego odbioru, przetwarzania i integrowania przez mózg różnych informacji o charakterze sensorycznym. Dziecko dzięki efektom tej metody jest w stanie poruszać się w skoordynowany sposób, skupiać uwagę na osobach, wykonywanych czynnościach i nawiązywać prawidłowe relacje społeczne12.

Mechanorecepcja manualna – neurostymulacja wczesnego rozwoju dziecka z PTLS 

Mechanorecepcja manualna to rodzaj ręcznej stymulacji ukierunkowanej zewnętrznej tkanki mięśniowej. Jest to celowe działanie, z wykorzystaniem zmysłu dotyku i ucisku, zwiększające efekty kompensujące niedobory w rozwoju różnych funkcji organizmu dziecka. Działania dotykowo-uciskowe powodują pierwotnie rozwój mózgu, a wtórnie – układu hormonalnego, a w konsekwencji regulację procesów dojrzewania różnych struktur organizmu i jego funkcji. W trakcie mechanorecepcji – ręcznego masażu – wydzielają się czynniki wzrostu i różnicowania neuronów – polipeptyd – nerwowy czynnik wzrostu NGF i neurotrofina BDNF. Oba zaś syntetyzowane są w trakcie działań fizycznych, kształtujących motorykę małą i dużą. Przedstawione działania wspomagają w konsekwencji neuroplastyczność mózgu, wpływając na plastyczność pamięciową – czyli uczenie się, plastyczność rozwojową – czyli integrację zmysłów, i plastyczność kompensacyjną – funkcję naprawczą po uszkodzeniu mózgu13.

W trakcie masowania skóry dziecka, czyli w czasie bodźcowania przez obejmowanie, dotykanie, głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, dochodzi do zmiany potencjału błony plazmatycznej mechanoreceptora (receptora czuciowego, odpowiedzialnego za odbiór bodźca mechanicznego) ze spoczynkowego do czynnościowego. W tym to czasie następuje przepływ jonów z wnętrza komórki na jej zewnętrzną stronę, co powoduje zmianę napięcia stałego skóry i mięśnia na zmienny. Nadpobudliwość czuciowa zmniejsza się, a w przypadku gdy pobudliwość jest obniżona, staje się prawidłowa przez regularne, częste dawkowanie masażu. Właściwie funkcjonujące mięśnie otulające różne stawy przyczyniają się do pożądanego, regularnego poruszania połączeń kostnych.
Należy pamiętać, że zmiana potencjału receptorowego powoduje przepływ impulsu nerwowego do ośrodków czuciowych w mózgu – w płacie ciemieniowym14.
Wiele stymulacji mechanorecepcyjnych czynionych jest nieświadomie przez rodziców w trakcie przewijania, kąpania, smarowania, ubierania, rozbierania, tulenia i kołysania dziecka. Wszelkie zabawy ruchowe dotyczące motoryki dużej i małej zawsze pobudzają mechanoreceptory skóry, mięśni, stawów (proprioreceptory) i trzewi (interoreceptory)15. 
U dziecka z zespołem Potockiej-Lupskiego bardzo ważne w rozwoju procesów poznawczych, a przede wszystkim tego najbardziej złożonego – myślenia językowo-pojęciowego sekundarnie, a prymarnie narządów mowy i przyjmowania pokarmu, jest stymulacja mechanorecepcyjna mięśni twarzy. Zaliczamy do nich mięśnie mimiczne i mięśnie żwaczowe. Pierwsze reprezentowane są przez: mięsień potyliczno-czołowy, mięsień okrężny oka, mięsień nosowy, mięsień okrężny ust, mięsień dźwigacz wargi górnej i skrzydełek nosa, mięsień obniżający kąciki ust, mięsień śmiechowy, mięsień bródkowy, mięsień policzkowy. Drugie natomiast przez: mięsień skroniowy, mięsień żwacz, mięsień skrzydełkowy boczny i przyśrodkowy16.
Procedura stymulacji mechanorecepcyjnej opiera się na elementach metod stymulacyjnych: Castillo Moralesa, Swietłany Masgutowej i Leszka Magiery.
W trakcie stymulacji wykorzystuje się techniki masażu klasycznego: obejmowanie, dotykanie, głaskanie, rozcieranie, ugniatanie i wibrowanie. Wykorzystuje się środki poślizgowe: oliwkę lub krem dla dzieci. Stymuluje się: 4 razy dziennie przez 20 minut przed każdym posiłkiem i wieczorem po kąpieli.

Fazy stymulacji:
A. Faza przygotowawcza
1. Masaż wstępny – funkcjonalnie związany z miejscem docelowej stymulacji.

1 a) Palpacyjna ocena reaktywności tkanek/palpacyjna ocena reakcji ogólnej dziecka/palpacyjna ocena zmian tkankowych.
1 b) Obejmowanie obszarowe dłońmi mięśni głowy dziecka – powierzchowne, bez ucisku (podstawno-szczytowe, prawostronne boczno-szczytowe, lewostronne boczno-szczytowe, prawostronne boczno-podstawne, lewostronne boczno-podstawne), twarzy – powierzchowne.
1 c) Dotykanie – punktowe, bez ucisku obręczy barkowej, szyi, podbródka, brody, policzków, czoła, przestrzeni wzdłuż nosa i ust, okolicy oczu.
1 d) Głaskanie – powierzchniowe, płaskie, ruchem posuwistym, bez ucisku, stroną dłoniową, opuszkami palców – brody, policzków, czoła, przestrzeni wzdłuż nosa i ust, okolicy oczu.
1 e) Rozcieranie – głębokie, ruchem kolisto-posuwistym – z uciskiem, stroną dłoniową, opuszkami palców brody, policzków, czoła, przestrzeni wzdłuż nosa i ust, okolicy oczu.
1 f) Ugniatanie – unoszenie, uciskanie i wyciskanie nożycowe mięśni brody, ust, policzków, czoła, okolicy oczu – krawędzi górnej oczodołu i dolnej17.

B. Faza właściwa
1. Masaż tkanek powierzchownych i głębokich twarzy.

1 a) Uciskanie, rozcieranie, wibrowanie głębokie – punktu nasady nosa -> potem ruchem kolisto-posuwistym – rozcierając głęboko tkanki – przesuwamy się w kierunku stawu żuchwowo-skroniowego -> a w nim powierzchniowe uciskanie i rozcieranie – bardzo delikatne.
1 b) Uciskanie, rozcieranie, wibrowanie głębokie – punktu kąta oka -> potem ruchem kolisto-posuwistym – rozcierając głęboko tkanki – przesuwamy się w kierunku stawu żuchwowo-skroniowego -> a w nim powierzchniowe uciskanie i rozcieranie – bardzo delikatne.
1 c) Uciskanie, rozcieranie powierzchowne punktu żwacza.
1 d) Uciskanie, rozcieranie, wibrowanie głębokie – punktu płatków nosa -> potem ruchem kolisto-posuwistym – rozcierając głęboko tkanki – przesuwamy się w kierunku stawu żuchwowo- skroniowego -> a w nim powierzchniowe uciskanie i rozcieranie – bardzo delikatne.
1 e) Uciskanie, rozcieranie, wibrowanie głębokie – punktu wargi górnej -> potem ruchem kolisto-posuwistym – rozcierając głęboko tkanki – przesuwamy się w kierunku stawu żuchwowo-skroniowego -> a w nim powierzchniowe uciskanie i rozcieranie – bardzo delikatne.
1 f) Uciskanie, rozcieranie, wibrowanie głębokie – punktu kąta ust -> potem ruchem kolisto-posuwistym – rozcierając głęboko tkanki – przesuwamy się w kierunku stawu żuchwowo-skroniowego -> a w nim powierzchniowe uciskanie i rozcieranie – bardzo delikatne.
1 g) Uciskanie, rozcieranie, wibrowanie głębokie – punktu bródki -> potem ruchem kolisto-posuwistym – rozcierając głęboko tkanki – przesuwamy się w kierunku stawu żuchwowo-skroniowego -> a w nim powierzchniowe uciskanie i rozcieranie – bardzo delikatne.
1 h) Uciskanie, rozcieranie, wibrowanie głębokie punktu dna jamy ustnej18.

C. Faza utrwalająca
1 d) Głaskanie – powierzchniowe, płaskie, ruchem posuwistym, bez ucisku, stroną dłoniową, opuszkami palców mięśni brody, policzków, czoła, przestrzeni wzdłuż nosa i ust, okolicy oczu.
1 c) Dotykanie – punktowe, bez ucisku mięśni obręczy barkowej, szyi, podbródka, brody, policzków, czoła, przestrzeni wzdłuż nosa i ust, okolicy oczu.
1 B) Obejmowanie obszarowe dłońmi mięśni głowy dziecka – powierzchowne, bez ucisku (podstawno-szczytowe, prawostronne boczno-szczytowe, lewostronne boczno-szczytowe, prawostronne boczno-podstawne, lewostronne boczno-podstawne), twarzy – powierzchowne.

W trakcie stymulacji mechanoreceptywnej – masując poszczególne obszary – cmokamy ustami, kląskamy językiem, wypowiadamy głoski wszystkich stref artykulacyjnych, zgłoski, słowa. Mówimy dziecięce wierszyki i śpiewamy piosenki.
Regularna stymulacja mechanoreceptywna dziecka z zespołem Potockiej-Lupskiego, wsparta innymi – zwłaszcza ruchowymi – metodami terapeutycznymi, we wczesnym wspomaganiu rozwoju jest gwarantem poprawy jakości życia podopiecznego, a zwłaszcza w okresie szkolnym staje się szansą na kształtowanie procesów poznawczych i właściwe jego funkcjonowanie w społeczeństwie.
Zdjęcia zaprezentowane w artykule dotyczą osób dorosłych dotkniętych problemem genetycznym, jednakże identyczne mechanizmy stosowane są w przygotowaniu do mechanorecepcji u dzieci z PTLS. Różnica tkwi jednak w sposobie podejścia – mały pacjent wymaga stosowania specyficznych wzmocnień, by poddał się zabiegowi – chwalenia, rozśmieszania, masowania pluszakami, zachęcania bajkowymi opowiadaniami – jednym słowem – formami zabawowymi.

Bibliografia:

• Bear M.F., Connors B.W., Paradiso M.A., Neuroscience: exploring the brain. PA: Lippincott Williams Wilkins, Philadelphia 2007.
• Bobińska K., Pietras T., Gałecki P., Niepełnosprawność intelektualna – etiopatogeneza, epidemiologia, diagnoza, terapia, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2012.
• Borkowska M., Wagh K., Integracja sensoryczna na co dzień, PZWL, Warszawa 2010.
• Borkowska M., Szwiling Z., Metoda NDT-Bobath, Poradnik dla rodziców, PZWL, Warszawa 2011.
• Cieszyńska-Rożek J., Sobolewski P., Grzesiak-Witek D., Zaburzenia mowy w wybranych zespołach uwarunkowanych genetycznie, Wydawnictwo Czelej, Lublin 2018.
• Cieszyńska J., Korendo M., Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka od noworodka do 6. roku życia, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2007.
• Cytowska B., Winczura B., Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006.
• Drewa G., Genetyka medyczna, podręcznik dla studentów, Wydawnictwo Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011.
• Heller M., Pabjan T., Elementy filozofii przyrody, Wydawnictwo Copernicus Center Press, Kraków 2014.
• Kaczara J., Masaż niemowlęcia, metoda Shantala, Wydawnictwo ASTRUM, Wrocław 2017.
• Kalat J.W., Biologiczne podstawy psychologii, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2006.
• Korniszewski L., Dziecko z zespołem wad wrodzonych. Diagnostyka dysmorfologiczna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005.
• Kossuth M., Oddziaływania międzypółkulowe w procesach neuroplastycznych, „Neuropsychiatria i neuropsychologia”, 2006, 1(1).
• Lezak M.D., Howieson D.B., Loring D.W., Neuropsychological assessment, Oxford University Press, New York 2004.
• Longstaff A., Neurobiologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
• Magiera L., Klasyczny masaż leczniczy, teoria i praktyka, automasaż, Wydawnictwo BIO-STYL, Kraków 2005.
• Maruszewski T., Psychologia poznania, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001.
• Masgutowa S., Regner A., Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2009.
• Michilewicz S., Dziecko z trudnościami w rozwoju, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010.
• Namysłowska I., Psychiatria dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004/2005.
• Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B., Psychologia poznawcza, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2006. 
• Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001.
• Pańtak G., Wspomaganie rozwoju małego dziecka, Wszechnica Polska Szkoła Wyższa w Warszawie, Warszawa 2014.
• Passarge E., Genetyka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
• Potocki L., Bi W., Treadwell-Deering D., Carvalho C.M., Eifert A., Friedman E.M., Glaze D., Krull K., Lee J.A., Lewis R.A., Mendoza-Londono R., Robbins-Furman P., Shaw C., Shi X., Weissenberger G., Withers M., Yatsenko S.A., Zackai E.H., Stankiewicz P., Lupski J.R. Characterization of Potocki-Lupski syndrome (dup(17)(p11.2p11.2)) and delineation of a dosage-sensitive critical interval that can convey an autism phenotype. „Am J Hum Genet” 80.4, 2007.
• Prochowicz Z., Podstawy masażu leczniczego, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
• Strelau J., Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom II, Wydawnictwo GWP, Gdańsk 2000.
• Steinborn B., Neurologia wieku rozwojowego, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017.
• Walsh K., Neuropsychologia kliniczna, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1998.

1. Steinborn B., Neurologia wieku rozwojowego, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2017, s. 296.
2. Potocki L., Bi W., Treadwell-Deering D., Carvalho C.M., Eifert A., Friedman E.M., Glaze D., Krull K., Lee J.A., Lewis R.A., Mendoza-Londono R., Robbins-Furman P., Shaw C., Shi X., Weissenberger G., Withers M., Yatsenko S.A., Zackai E.H., Stankiewicz P., Lupski J.R., Characterization of Potocki-Lupski syndrome (dup(17)(p11.2p11.2)) and delineation of a dosage-sensitive critical interval that can convey an autism phenotype. „Am J Hum Genet”, 80; 4, s. 633–649, 2007.
3. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 102.
4. Heller M., Pabjan T., Elementy filozofii przyrody, Wydawnictwo Copernicus Center Press, Kraków 2014, s. 240.
5. Namysłowska I., Psychiatria dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004/2005, s. 118.
6. Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B., Psychologia poznawcza, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2006, s. 278. 
7. Maruszewski T., Psychologia poznania, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001, s. 85–96.
8. Strelau J., Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom II, Wydawnictwo GWP, Gdańsk 2000, s. 165–192.
9. Maruszewski T., Psychologia poznania, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2001, s. 160–162.
10. Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B., Psychologia poznawcza, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2006, s. 484–549.
11. Lezak M.D., Howieson D.B., Loring D.W., Neuropsychological assessment, Oxford University Press, New York 2004, s. 31.
12. Bobińska K., Pietras T., Gałecki P., Niepełnosprawność intelektualna – etiopatogeneza, epidemiologia, diagnoza, terapia, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2012, s. 231–239.
13. Kossuth M., Oddziaływania międzypółkulowe w procesach neuroplastycznych, „Neuropsychiatria i Neuropsychologia”, 2006, 1(1), s. 15–23.
14. Longstaff A., Neurobiologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 139–142.
15. Kaczara J., Masaż niemowlęcia, metoda Shantala, Wydawnictwo ASTRUM, Wrocław 2017, s. 9–16.
16. Masgutowa S., Regner A., Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2009, s. 26–35.
17. Magiera L., Klasyczny masaż leczniczy, teoria i praktyka, automasaż, Wydawnictwo BIO-STYL, Kraków 2005, s. 138–146.
18. Masgutowa S., Regner A., Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensomotorycznej, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2009, s. 123–127.