Zterminem przemocy niejednokrotnie stykamy się w pracy, na szkoleniach, w sądzie, kościele, dyskusjach, rodzinie, sąsiedztwie i mediach. Słyszymy o sprawcach i dzieciach lub dorosłych, którzy doświadczyli przemocy. Spotykamy się z przemocą wobec osób starszych, niepełnosprawnych, przemocą dzieci wobec rodziców, rodziców wobec dzieci, dzieci wobec dzieci, mężczyzn wobec kobiet i kobiet wobec mężczyzn, przemocą w małżeństwie i w związkach partnerskich. Nie ma państwa, kraju, miasta, dzielnicy, które nie byłyby dotknięte przemocą. W styczniu 2019 roku mówiono w mediach o proponowanych zmianach nowego projektu dotyczącego przemocy domowej. Z projektu wynikało, że sprawcą przemocy domowej nie jest osoba, która dopuściła się jej jednorazowo. Wiele osób zastanawiało się wówczas, gdzie jest granica przemocy. W trakcie prób wyjaśnienia definicji przemocy powstawało pytanie, czy jednorazowa sytuacja, jak np. pobicie, jest już przemocą lub czy dowierzać dziecku zgwałconemu przez miłego sąsiada, który „był grzeczny i zawsze mówił dzień dobry”? Warto jednak pamiętać w tym zawirowaniu pytań, iż są specjaliści, instytucje, organizacje, które na co dzień zajmują się pomocą dla sprawców i osób dotkniętych przemocą. Krzywdzenie generalnie jest wielowymiarowe, złożone, rozległe, łączące się i przenikające wzajemnie. Rzadko zdarza się, że dziecko doświadczyło jednej formy przemocy – zazwyczaj przemoc psychiczna wiąże się z przemocą fizyczną, przemoc seksualna z psychiczną, zaniedbaniem itp. W literaturze wyróżnia się następujące rodzaje i formy przemocy: przemoc fizyczną, psychiczną, ekonomiczną, seksualną, cyberprzemoc oraz zaniedbywanie. Ogólnopolskie pogotowie dla ofiar przemocy w rodzinie, Niebieska Linia, jasno przedstawia w tabeli 1 formy i skutki przemocy:
POLECAMY
Przyjrzyjmy się bliżej zagadnieniu wykorzystywania seksualnego
Światowa Organizacja Zdrowia definiuje przemoc seksualną wobec dzieci jako wykorzystanie dziecka w celu uzyskiwania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe lub starsze (za: Czerniekiewicz i Pawlak-Jordan, 1998). Przemoc seksualna to angażowanie dziecka w aktywność seksualną przez osobę dorosłą. Wykorzystywanie seksualne dzieci odnosi się do zachowań z kontaktem fizycznym (np. dotykanie dziecka, współżycie z dzieckiem) oraz do zachowań bez kontaktu fizycznego (np. pokazywanie dziecku materiałów pornograficznych, podglądanie, ekshibicjonizm). Przemoc ta może być jednorazowym incydentem lub powtarzać się przez dłuższy czas.Poniżej przedstawiam typy przemocy seksualnej wg K.C. Faller (1988).
Bez kontaktu fizycznego:
- rozmowy o treści seksualnej, czyli specyficzne w treści wypowiedzi słowne skierowane wobec dziecka:
wyrażające wprost pragnienia seksualne („Połóż się ze mną, a ja będę cię całował”),
wyrażające ocenę atrakcyjności erotycznej dziecka lub sprawcy („Masz taką piękną pupę i chcę ją obejrzeć”),
opisujące seksualność osób najbliższych dziecku – często o charakterze wulgarnych komunikatów („Ja bardzo lubię p… się z twoją mamą, gdy ona jęczy”),
rozmowy erotyczne przez telefon o treści obscenicznej, ale również przez internet, komunikatory internetowe; - ekspozycja anatomii i czynności seksualnych (pokazywanie dziecku piersi, pochwy, członka – często w stanie erekcji, rozbieranie się w obecności dziecka);
- oglądactwo (podglądanie dziecka podczas wykonywania czynności fizjologicznych, kąpieli);
- zmuszanie do oglądania pornografii (filmów, czasopism).
Kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnych części ciała:
- dotykanie ciała dziecka i odczuwanie w tym czasie podniecenia seksualnego (często towarzyszą temu groźby, szantaż i przymus fizyczny);
- całowanie intymnych części ciała dziecka;
- ocieractwo (wykorzystywanie przez sprawców zatłoczonych autobusów, sprawcy rzadko są łapani, bo ofiary z lęku i wstydu boją się protestować);
- pobudzanie ręcznie narządów płciowych dziecka.
Kontakty oralno-genitalne:
- całowanie, lizanie, stosunek oralny, stosunek oralny z pochwą, penisem.
Stosunki udowe (w ten sposób sprawcy osiągają satysfakcję seksualną, unikając ryzyka przebicia błony dziewiczej, co wynika z ich chęci niepozostawiania śladów).
Penetracja seksualna:
- penetracja palcem (wprowadzenie palca do pochwy, zazwyczaj dokonują tego młodzi sprawcy, często jest to wstęp do pełnego kontaktu seksualnego);
- penetracja z zastosowaniem narzędzi;
- penetracja genitalna (wprowadzenie członka do pochwy często wiąże się z bólem, brutalnym przerwaniem błony dziewiczej);
- penetracja analna (wprowadzenie członka do odbytu – przeważnie wiążą się z tym nie tylko psychiczne, ale i fizyczne urazy, np. pęknięcie odbytu).
Seksualne wyzyskiwanie dzieci (może przybierać formy, w których nie dochodzi do bezpośredniego kontaktu fizycznego sprawcy z dzieckiem):
- pornografia dziecięca (zmuszanie nagich dzieci do bycia fotografowanymi lub filmowanymi, często w niedwuznacznych pozach);
- prostytucja dziecięca.
Przemoc seksualna wobec dzieci powiązana z różnymi formami przemocy (dewiacyjne formy przemocy – kontakt z moczem dziecka, defekacja na ciało dziecka).
| Rodzaje przemocy | Formy przemocy | Skutki przemocy |
| Przemoc fizyczna | Szarpanie, kopanie, popychanie, obezwładnianie, duszenie, odpychanie, przytrzymywanie, policzkowanie, szczypanie, bicie otwartą ręką, pięściami, różnymi przedmiotami, przypalanie papierosem, topienie, polewanie substancjami żrącymi, użycie broni, pozostawienie w niebezpiecznym miejscu, nieudzielenie niezbędnej pomocy itp. | Bezpośrednie: uszkodzenia ciała – urazy, rany, złamania, stłuczenia, zadrapania, siniaki, poparzenia. Wtórne: choroby w wyniku powikłań i stresu, zespół stresu pourazowego, życie w chronicznym stresie, poczucie zagrożenia, strachu, lęku, napady paniki, bezsenność, zaburzenia psychosomatyczne itp. |
| Przemoc psychiczna | Wyśmiewanie opinii, poglądów, przekonań, wyznania, pochodzenia, narzucanie swojego zdania, poglądów, stałe ocenianie, krytyka, wmawianie choroby psychicznej, izolowanie, kontrolowanie, ograniczanie kontaktów z innymi ludźmi, wymuszanie posłuszeństwa i podporządkowania, ograniczanie snu, pożywienia i schronienia, wyzywanie, używanie wulgarnych epitetów, poniżanie, upokarzanie, zawstydzanie, stosowanie gróźb, szantażowanie itp. | Zniszczenie poczucia mocy sprawczej ofiary, jej poczucia własnej wartości i godności, „paraliż” psychiczny dotyczący podejmowania jakichkolwiek działań niezgodnych z zasadą posłuszeństwa, osłabienie psychicznych i fizycznych zdolności stawiania oporu oraz wyrobienie przekonania o daremności jego stawiania, odizolowanie od zewnętrznych źródeł wsparcia, całkowite uzależnienie ofiary od prześladowcy, stały strach i utrata nadziei, choroby psychosomatyczne, ciągły stres, zaburzenia snu itp. |
| Przemoc seksualna | Gwałt, wymuszanie pożycia seksualnego, nieakceptowanych pieszczot i praktyk seksualnych, zmuszanie do seksu z osobami trzecimi, sadyzm w pożyciu, wyśmiewanie wyglądu, ciała, krytyka zachowań seksualnych itp. | Obrażenia fizyczne, ból i cierpienie, niska samoocena i obniżone poczucie własnej wartości, utrata poczucia atrakcyjności i godności, zaburzenia seksualne, oziębłość, zamknięcie się (lęk, strach, unikanie seksu), uogólniona niechęć i obawa do przedstawicieli płci sprawcy przemocy itp. |
| Przemoc ekonomiczna | Okradanie, zabieranie pieniędzy, niełożenie na utrzymanie, uniemożliwianie podjęcia pracy zarobkowej, niezaspokajanie podstawowych materialnych potrzeb rodziny, szantażowanie, zaciąganie długów i kredytów bez zgody współmałżonka, zmuszanie do pożyczek, uniemożliwianie korzystania z pomieszczeń niezbędnych do zaspokajania potrzeb (kuchnia, łazienka) itp. | Całkowita zależność finansowa od partnera, niezaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych, bieda, zniszczenie poczucia własnej godności i wartości, znalezienie się bez środków do życia |
Źródło: //www.niebieskalinia.info/index.php/przemoc-w-rodzinie/8-rodzaj-przemocy, data dostępu 8.03.2018.
Oszacowanie zjawiska
Fundacja „Dajemy dzieciom siłę” przedstawiła raport z przeprowadzonej w 2018 roku ogólnopolskiej diagnozy na temat krzywdzenia dzieci, z której wynika, że aż 72% dzieci doświadczyło w swoim życiu jakieś formy krzywdzenia. Doświadczenie przemocy ze strony bliskich im dorosłych to 41%, prawie 7% dzieci doświadczyło przemocy seksualnej, a 20% – bardzo obciążających doświadczeń seksualnych. Badanie zrealizowano na ogólnopolskiej reprezentatywnej grupie dzieci i młodzieży w wieku od 11 do 17 lat.
Skala zjawiska wykorzystywania seksualnego jest trudna do oszacowania. Wiele spraw nie jest zgłaszanych, a ofiary są osamotnione, pozostawione same ze swoją dramatyczną tajemnicą. Dzieci doświadczają przemocy bez względu na płeć czy wiek, a ta zasada dotyczy też sprawców, do których należą również kobiety. One też wykorzystują seksualnie dzieci, jednak ze względu na przyjętą w społeczeństwie rolę kobiety, która rodzi i pielęgnuje, jest to przestępstwo trudne do udowodnienia. Wiele spraw jest umarzanych ze względu na brak dowodów. Przemoc wobec dzieci pozbawia ich prawa do życia w bezpieczeństwie, do prawidłowego rozwoju emocjonalnego, fizycznego, czy psychoseksualnego. Skutki przemocy i związanej z nią traumy, cierpienia, strachu, bezradności trudno oszacować. Często nie wiemy, jak dziecko funkcjonuje w wieku adolescencji. Już jako dorośli ludzie – pacjenci nie mogą sobie poradzić z traumatycznymi wydarzeniami z dzieciństwa, które mają odzwierciedlenie w ich aktualnym życiu.
Czynniki ryzyka przemocy
Agnieszka Widera-Wysoczańska w swojej książce Mechanizmy przemocy w rodzinie, opisuje siedem niespecyficznych czynników ryzyka przemocy i do nich zalicza m.in.:
- cechy osób dorosłych – głównie zaburzenia osobowości, depresje, zaburzenia dysocjalne, zaburzenia niepokoju – znacznie zmniejszają zdolność rodziców do opiekowania się swoimi dziećmi;
- uzależnienia od środków zmieniających świadomość, alkoholu, narkotyków, pornografii, które zmniejszają kontrolę nad zachowaniem;
- przekonania, które uznają, że mężczyzna ma zawsze rację, kobieta ma być podporządkowana, dziecko nie ma praw;
- zasady, role, wymagania wobec dzieci, które wspierają ignorowanie możliwości rozwojowych dziecka, wzmagają nierealistyczne oczekiwania w stosunku do wieku i możliwości dziecka, dotyczące np.: treningu czystości, samodzielnego jedzenia czy ubierania się, potem możliwości zajmowania się domem: prania, gotowania, sprzątania;
- relacje i zachowania, które zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia lub nasilenia przemocy;
- ekonomiczny stres, związany ze zbyt małymi zarobkami, utratą pracy;
- brak wsparcia społecznego wzmagającego utratę kontroli pod wpływem stresu, ze strony rodziny, grupy przyjaciół, grupy religijnej, sąsiadów.
Czynniki ryzyka to także choroba, niepełnosprawność czy niepełnosprawność intelektualna, nieprawidłowe wzorce lub łamanie granic intymności, a także łatwy dostęp do pornografii. Czynniki te powodują podatność dzieci lub dorosłych na spotkanie w swoim życiu sprawcy i doświadczenie krzywdy. Jednak nie jesteśmy bezradni i mamy możliwość zapobiegania przemocy przez profilaktykę oraz umożliwienie dostępu do profesjonalnej pomocy, nie tylko w dużych miastach, ale także na obszarach wiejskich, w szkołach specjalnych itp. W ostatnim czasie słyszymy i czytamy o przemocy seksualnej. Ofiary napaści seksualnej zaczynają wychodzić z cienia i mówić o tym, co je spotkało; dorośli i dzieci coraz częściej ujawniają przemoc – przestają milczeć.
Praca terapeutyczna
Pracując terapeutycznie z dziećmi wykorzystywanymi seksualnie, czy też po innych formach przemocy, wiemy, jak ważny jest ich stan emocjonalny i poczucie bezpieczeństwa w trakcie rozmowy. Jednym z wielu problemów dzieci po doświadczeniu przemocy jest brak zaufania do dorosłych i do otaczającego ich świata. Na skutek przekroczenia granic i naruszenia intymności złamano ich poczucie godności, wiary w dorosłych i w swoje możliwości. Gwałt dotyka nie tylko ciała, ale odbija się na całym człowieczeństwie i osobowości dziecka, co skutkuje pojawieniem się lęku, wstydu, strachu przed ludźmi i ponownym skrzywdzeniem. Wszystko, co w dziecku jest bezbronne, zostało naruszone i zabrane. Czuje się ono osamotnione, ponieważ ten dorosły, który powinien je ochraniać, zawiódł.
Niejednokrotnie dzieci, które przyjmowałam, miały za sobą doświadczenie przemocy, często od więcej niż jednej osoby. Wiele razy zostały zmanipulowane i osądzone przez sprawców, czasami przez rodzinę i najbliższe otoczenie, często nikt nie wierzył w to, co się stało, nie otrzymywały żadnego wsparcia, a także były wielokrotnie przesłuchiwane wbrew obowiązującym przepisom.
Za każdym razem, kiedy widzę stojące przed drzwiami mojego gabinetu dziecko, które doświadczyło przemocy, wówczas wiem, że dostaję od niego ogromny kredyt zaufania. Jest to przywilej, którego nie chcę stracić.
Dzieci, których historie zostały opisane w niniejszym artykule, doświadczyły wielu form przemocy: seksualnej, psychicznej, fizycznej oraz zaniedbania. Jak wiemy, przemoc jest intencjonalna, narusza prawa i dobra osobiste, a siły są nierówne. Przemoc powoduje cierpienie i ból, narusza prawo dziecka, osoby dorosłej do nietykalności, godności i szacunku. Często przemoc przechodzi w rodzinach z pokolenia na pokolenie, dzieci pochodzą z grup ryzyka, w których prawdopodobieństwem jest to, że będą w sidłach przemocy, że będą krzywdzone.
W diagnozie czy terapii zdobycie zaufania u dziecka jest wyzwaniem, a także niezbędnym początkiem dobrej współpracy. Jednym z narzędzi, które wykorzystuję w terapii jest współpraca z doświadczoną, oddaną dzieciom dogoterapeutką, pedagogiem specjalnym, Mirellą Michalewską. Zapoczątkowałyśmy wprowadzenie psa terapeuty do spotkań z trójką dzieci. Celem spotkań dzieci z psem terapeutą było zmniejszenie ich lęku i sprawienie, aby doświadczyły jak najwięcej pozytywnych emocji, z nadzieją, że gabinet terapeutyczny będzie się im kojarzył pozytywnie, pomimo złych doświadczeń, np. z przesłuchań. Spotykałyśmy się z dziećmi w różnym wieku, z trzyletnią Kasią, jedenastoletnim Kubą i dwunastoletnią Basią (imiona zostały zmienione), którzy doświadczyli różnych form przemocy.
Dziecięce historie
Kasia
Kasia trafiła na diagnozę przemocy seksualnej, kiedy jej mama zaniepokoiła się zachowaniem córki. Dziewczynka w ciągu dnia płakała z powodu bólu w miejscach intymnych, mówiła, że „dziadek rusza pupę”, nie lubiła dotyku osób dorosłych i budziła się w nocy z krzykiem. Podczas pierwszego i drugiego spotkania z dziewczynką trudno było nawiązać z nią kontakt, była zamknięta, spięta, nie reagowała na zaproszenie do zabawy lalkami, a na maskotki reagowała płaczem. Mówiła tylko, że „dziadek szukał kotka w pupie”. Na trzeciej wizycie Kasia spotkała się ze mną oraz z dogoterapeutką i jej psem Melisą. To był nie tylko przełom diagnostyczny, ale przede wszystkim nawiązanie kontaktu z dzieckiem. Na kolejnym spotkaniu ze mną Kasia lepiej współpracowała, była bardziej otwarta i ufna. Powiedziała o przemocy i chętniej przychodziła na każde kolejne spotkanie. Gdy wszystkie narzędzia zawiodły, zaufanie Kasi pomógł zdobyć pies.
Kuba
Kolejnym niezwykłym pacjentem był jedenastoletni chłopiec o imieniu Kuba. Trafił do poradni, kiedy jego mama zdecydowała się ujawnić przemoc, jaka panowała w domu. Ojciec chłopca, uzależniony od alkoholu, znęcał się nad całą rodziną. Kuba lubił zwierzęta i bardzo chciał mieć psa. Jego marzenie spełniło się i chłopiec na jedenaste urodziny dostał od swojej mamy pieska w prezencie. Jednak po 4 dniach ojciec Kuby zabrał psa i wywiózł go, nie wiadomo dokąd. Chłopiec od tego momentu stał się agresywny wobec młodszej siostry.
W czasie terapii widać było, że chłopiec od dłuższego czasu nie doświadcza żadnych przyjemnych uczuć, każdy jego rysunek był w ciemnych kolorach i przedstawiał negatywne, pełne agresji i krwi postacie z gier. Po rozmowie z dogoterapeutką ustaliłyśmy wspólne spotkania z chłopcem. Kuba od razu otworzył się na obecność psa, wszedł z nim w interakcję, przytulał się, słuchał poleceń dogoterapeuty, odpowiadał na pytania. To była jedna z niezapomnianych sesji, ponieważ pies wprowadził niezwykłą atmosferę bezpieczeństwa i łagodności. Po spotkaniu Kuba narysował kolorowy rysunek, a następnego dnia nagrał się na moją pocztę głosową, dziękując pełnym radości głosem za spotkanie z Frodo. Spotkanie wyzwoliło w Kubie przyjemne uczucia, chłopiec przez relację z cudownym psem oderwał się od postawy agresji i krzywdzenia swojej siostry. To był początek bardzo dobrej współpracy, chłopiec na następne spotkanie przyszedł mając już zupełnie inną postawę.
Basia
Niezwykła dwunastoletnia dziewczynka o imieniu Basia została skierowana na diagnozę przemocy seksualnej przez sąd. Dziewczynka przez rok była gwałcona przez swoich trzech sąsiadów. Pochodziła z rodziny niewydolnej i bardzo ubogiej, a rodzice byli niepełnosprawni intelektualnie. Podczas każdej sesji była bardzo dzielna. Na początku współpracy oczekiwała, że osoby, które ją skrzywdziły, zostaną ukarane, a ona będzie już bezpieczna. Bała się wychodzić do szkoły, a przede wszystkim unikała ludzi. Często obwiniała siebie, czując się winna wszystkiemu, albo zadawała pytania, dlaczego właśnie ją to spotkało. Wcześniej śpiewała w chórze, lubiła tańczyć, jednak teraz to wszystko nie miało znaczenia. Wydawało się, że spotkanie z dogoterapeutką i psem nie zrobiło na Basi dużego wrażenia. Byłam jednak zaskoczona, gdy dziewczynka powiedziała, że chciałaby być wolontariuszką w schronisku dla zwierząt. Basia nie mogła jednak zrealizować tego marzenia ze względu na zbyt dużą odległość od jej miejsca zamieszkania, została jednak wolontariuszką w pobliskim domu pomocy społecznej dla osób starszych. Od spotkania z psem terapeutą minęły trzy lata, jednak to spotkanie wyraźnie zaowocowało w jej życiu.
Dzisiaj, kiedy z perspektywy czasu patrzę na te trzy jednostkowe historie, widzę, jak dużo można oczekiwać po spotkaniach z psem terapeutą. Jestem bardzo zachęcona takim sposobem pracy z dziećmi, niczego nie oczekując, a obserwując zmiany w ich zachowaniu. Nawet, jeśli jedynym pozytywnym objawem spotkania z psem będzie nieśmiały uśmiech dziecka, to i tak warto! Dziś mamy marzenie, aby pies terapeuta był obecny podczas przesłuchań dzieci w niebieskim pokoju, aby przeszkolony pies i dogoterapeuta stali się partnerami w pracy terapeutycznej dzieci, nie tylko tych, które doświadczyły przemocy, ale tych wszystkich, które wyrażą taką chęć. Wierzę, że współpraca z dogoterapeutką będzie zwiększała zaufanie do nas wszystkich profesjonalistów, dla których jedynym wspólnym celem jest pomoc dziecku i jego bliskim.
Bibliografia:
- Faller K.C., Child sexual abuse. Columbia Univ. Press, New York 1988.
- Widera-Wysoczańska A., Mechanizmy przemocy w rodzinie, Difin 2010, s. 31–32.
