Sprawca czy ofiara? „Trudne” zachowania seksualne osób z NI

Seksualność człowieka, tak jak każda płaszczyzna rozwojowa, podlega określonym procesom w wymiarze stadialno-czasowym oraz przestrzennym. Człowiek, jako osoba o określonej płci, przechodzi przez sekwencję stadiów rozwojowych, doświadczając wynikających z nich oddziaływań społecznych. Płeć jest stałym atrybutem każdego człowieka, dlatego niepełnosprawność intelektualna nie wyklucza u dziecka, dorastającego czy dorosłego rozwoju seksualnego, jednak może wpływać na jego tempo i rytm, a także interpersonalny wymiar. To z kolei wymaga stworzenia optymalnych scenariuszy oddziaływań socjalizacyjnych wobec rozwoju i funkcjonowania seksualnego osób z niepełnosprawnością intelektualną. 

Jeżeli jako społeczeństwo nie doświadczamy znajomości spójnej, adekwatnej koncepcji seksualności człowieka z niepełnosprawnością intelektualną, to stajemy się bardziej podatni na nieadekwatne postrzeganie jej i tym samym skłonni do tworzenia wielu stereotypów i uprzedzeń, a także lęków społecznych. Efektem tego są oddziaływania społeczne, które zagrażają prawidłowemu rozwojowi seksualnemu, a nie optymalizują jego właściwego przebiegu (por. Rys. 1).
 

Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną jest zagadnieniem, które nadal w praktyce społecznej nie jest wsparte adekwatną edukacją, poradnictwem, terapią czy interwencją kryzysową. Jedną z konsekwencji takiej sytuacji jest m.in. nieodpowiednie zarządzanie własną seksualnością wynikające z niskiej jakości (lub braku) socjalizacji rozwijającej się seksualności. Ubogi społeczny kontekst rozwoju seksualnego osoby z obniżoną sprawnością intelektualną prowadzi niejednokrotnie do wysokiego ryzyka przemocy seksualnej, przejawiania zachowań seksualnych o charakterze dewiacyjnym czy też niskiej (lub żadnej) satysfakcji z seksualnej sfery funkcjonowania.

Efektem takiej sytuacji jest niejednokrotnie spotykana w praktyce społecznej seksualna sprawczość osób z niepełnosprawnością intelektualną. Jest to niezwykle ważne zagadnienie, ponieważ „zaniedbana” wieloaspektowo seksualność (a nie ukształtowana nieprawidłowo przez niepełnosprawność) krzywdzi obie strony tej interakcji w dotkliwy sposób: wykorzystaną seksualnie ofiarę oraz „fasadowego” sprawcę, który nie został nauczony realizowania swojej seksualności w sposób adekwatny społecznie i indywidualnie.

Przedmiotem poniższych analiz jest tzw. „fasadowa sprawczość” seksualna osób z niepełnosprawnością intelektualną (Hinsburger, 1991) oraz sposoby jej interpretacji i metody interwencji. 

Hinsburger (1991), tworząc hipotezę o „fasadowej sprawczości” seksualnej osób z niepełnosprawnością intelektualną, wskazuje jednocześnie na takie jej źródła, jak:

• brak wiedzy z zakresu seksualności, 
• deficyty w umiejętnościach społecznych i interpersonalnych,
• ograniczone możliwości tworzenia związków seksualnych, 
• tzw. naiwność seksualna1 (ibidem, s. 85).

W świetle powyższych rozważań nieadekwatne zachowania seksualne osób z obniżoną sprawnością intelektualną o charakterze sprawczym są efektem deficytów lub zniekształceń w socjalizowaniu rozwijającej się aktywności seksualnej w cyklu życia. Niejednokrotnie są to zachowania pozbawione dewiacyjnego podłoża, dlatego często określa się je fasadowymi w odniesieniu do ich nieprawidłowej ekspresji interpersonalnej (Lindsay, 2005; Lunsky, 2007). 

Tego typu analizy pozwoliły na wskazanie możliwych uwarunkowań sprawczych zachowań seksualnych osób z niepełnosprawnością intelektualną, co jednocześnie umożliwia opracowanie oddziaływań interwencyjnych i profilaktycznych. 

Niewątpliwie istotny jest fakt, że nieadekwatne zachowania seksualne (przemocowe i te pozbawione agresji interpersonalnej) nie są uwarunkowane pojedynczymi czynnikami ryzyka, ale kilkoma, wchodzącymi ze sobą we wzajemne, dynamiczne interakcje. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają niejednokrotnie duże trudności z adekwatnym wkomponowaniem aktywności seksualnej w cały repertuar swoich zachowań – a przede wszystkim zachowań interpersonalnych. Funkcjonowanie we współczesnej rzeczywistości z wszechobecną ekspozycją seksualności i łatwym (wirtualnym) dostępem do silnie pobudzających bodźców seksualnych (np. treści pornograficzne) zwiększa prawdopodobieństwo uruchamiania nieadekwatnej społecznie aktywności seksualnej. Przeprowadzone badania (por. Linsday, 2005, 2009; Lunsky, 2007) wskazują, że wśród czynników odpowiedzialnych za kształtowanie sprawczości seksualnej jest wiele takich, które są często obecne w biografii osób z niepełnosprawnością intelektualną. Do najczęściej wymienianych należą: 

• doświadczanie agresji ze strony środowiska wychowawczego,
• niska jakość więzi emocjonalnej oraz oddziaływań środowiska rodzinnego,
• doświadczenie wykorzystania seksualnego we wcześniejszych okresach rozwoju,
• doświadczanie antyspołecznych i wrogich postaw
• brak wiedzy seksualnej, która umożliwiałaby przejawianie adekwatnych zachowań seksualnych w interpersonalnych relacjach seksualnych.

Z kolei, stworzony przez Warda i Siegerta (2002) Model ścieżek sprawstwa seksualnego wskazuje na mechanizmy rozwojowe odpowiedzialne za przejawy sprawstwa seksualnego. Założenia tego modelu również są adekwatne dla zrozumienia tego typu aktywności u osób z niepełnosprawnością intelektualną, ponieważ wskazują na takie źródła nieprawidłowych seksualnych zachowań interpersonalnych, jak m.in. deficyty w umiejętnościach społecznych i funkcjonowania w intymnych relacjach oraz zniekształcone skrypty zachowań seksualnych.

Dodatkowo, badania na temat nieadekwatnych społecznie zachowań seksualnych osób z niepełnosprawnością intelektualną wskazują na następujące czynniki ryzyka w tym obszarze: 

• wcześniej doświadczona wiktymizacja fizyczna i/lub seksualna,
• brak adekwatnej kontroli rodzicielskiej (nadmierna w odniesieniu do relacji rówieśniczych o charakterze seksualnym i niewystarczająca wobec indywidualnej ekspresji seksualnej),
• zniechęcanie przez dorosłych do przejawiania ekspresji seksualnej,
• ekspozycja na nieadekwatne rozwojowo zachowanie seksualne, 
• trudności w rozpoznawaniu właściwych i niewłaściwych zachowań seksualnych (por. Smallbone, Wortley, 2004; Linsday i in., 2004; Andrade, Vincent, Saleh, 2006).

Niezależnie od wielości modeli wyjaśniających uwarunkowania sprawczych zachowań seksualnych, wielu badaczy jest zgodnych w tym, że obniżona sprawność intelektualna nie jest przyczyną występowania zachowań sprawczych (nie tylko w sferze seksualnej) (Lindsay, 2009).

Wcześniej opisana teza dotycząca zaniedbań w sferze wieloaspektowego wspierania seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz wyżej wymienione źródła nieprawidłowości w seksualności wskazują na szczególną ważność hipotezy „od ofiary do sprawcy” (Conolly, Woolens, 2008). Doświadczenie wykorzystania seksualnego w dzieciństwie uruchamia mechanizm wzajemnie powiązanych procesów, które będą skutkować później zachowaniami sprawczymi w sferze seksualnej w stosunku do innych osób (Hayes, 2004). Prawdopodobieństwo stania się „z ofiary sprawcą” wzrasta wraz z długim czasem trwania wykorzystania, większą częstotliwością oraz skrzywdzenia przez większą liczbę osób (Friedrich, 1986), a także drastycznością (inwazyjnością fizyczną) (Russel, Finkelhor, 1984). Efektem tego może być m.in. zaabsorbowanie seksualnością i kompulsywność, co z kolei zwiększa prawdopodobieństwo przemocowych fantazji seksualnych, które z upływem czasu – przy specyficznych doświadczeniach spustowych – wypełnią treścią zachowania seksualne jednostki z obniżoną sprawnością intelektualną (Knight, Sims-Knight, 2003). 
 

Tabela 1. Podstawowe działania diagnostyczne i interwencyjne

METODA	OPIS PODEJMOWANYCH DZIAŁAŃ
1. Wywiad kliniczny z osobą z niepełnosprawnością intelektualną (uzupełniony informacjami z wywiadu środowiskowego z opiekunami, wychowawcami, terapeutami zajęciowymi itp.) (Hanson, Harris, 2001)	A. Opis problemu: dokładny opis sprawczego zachowania seksualnego. B. Dokładny opis wcześniejszych stadiów rozwoju seksualnego, z uwzględnieniem również rozwoju emocjonalnego i społecznego:  ocena wiedzy seksualnej i zasad społecznych regulujących ekspresję zachowań seksualnych wobec innych, ocena zainteresowań seksualnych i obecności seksualnych zachowań dewiacyjnych (bez i z cechami patologicznymi). C. Opis rodzinnego środowiska rozwoju: niewłaściwe oddziaływania społeczne. D. Opis aktualnej sytuacji życiowej osoby z niepełnosprawnością intelektualną (miejsce pobytu, jakość i liczba relacji społecznych, w tym rówieśniczych). E. Uwzględnienie innych czynników, takich jak: ocena ogólnego funkcjonowania intelektualnego (w tym, w miarę możliwości określenie etiologii niepełnosprawności intelektualnej), potencjału (zasobów wewnętrznych i zewnętrznych) do uruchamiania adekwatnych zachowań społecznych, poziom kompetencji werbalnego porozumiewania się, cech osobowości. F. Poziom kontroli własnych zachowań, szczególnie tych w aspekcie seksualności
2. Analiza funkcjonalna2 – czyli określenie roli  lub/i celu, jaki dane zachowane miało osiągnąć.	Tu istotne jest określenie następujących kwestii: Co poprzedzało dane zachowanie seksualne (czym było motywowane, jaki był jego cel)?  Jak dokładnie ono przebiegało (jakie zaspokajało potrzeby)? Jakie miało konsekwencje w wymiarze indywidualnym i społecznym?
3. Ocena ryzyka eskalacji seksualnych zachowań sprawczych (Thornton, 2003).	Celem jest tu: Określenie stałych cech (tzw. czynników trwałych), które mogą wynikać z indywidualnej biografii osoby i nie podlegają zmianie, np. wiek, płeć.  Ustalenie zmiennych czynników ryzyka, które mogą być poddawane oddziaływaniom korygującym (np. treść zniekształceń poznawczych, deficyty w relacjach społecznych  i/lub intymnych. Określenie tzw. czynników „ostrych”, które uznawane są za wyzwalacze niewłaściwych zachowań seksualnych (w...