Sprawca czy ofiara? „Trudne” zachowania seksualne osób z NI

Seksualność człowieka, tak jak każda płaszczyzna rozwojowa, podlega określonym procesom w wymiarze stadialno-czasowym oraz przestrzennym. Człowiek, jako osoba o określonej płci, przechodzi przez sekwencję stadiów rozwojowych, doświadczając wynikających z nich oddziaływań społecznych. Płeć jest stałym atrybutem każdego człowieka, dlatego niepełnosprawność intelektualna nie wyklucza u dziecka, dorastającego czy dorosłego rozwoju seksualnego, jednak może wpływać na jego tempo i rytm, a także interpersonalny wymiar. To z kolei wymaga stworzenia optymalnych scenariuszy oddziaływań socjalizacyjnych wobec rozwoju i funkcjonowania seksualnego osób z niepełnosprawnością intelektualną. 

Jeżeli jako społeczeństwo nie doświadczamy znajomości spójnej, adekwatnej koncepcji seksualności człowieka z niepełnosprawnością intelektualną, to stajemy się bardziej podatni na nieadekwatne postrzeganie jej i tym samym skłonni do tworzenia wielu stereotypów i uprzedzeń, a także lęków społecznych. Efektem tego są oddziaływania społeczne, które zagrażają prawidłowemu rozwojowi seksualnemu, a nie optymalizują jego właściwego przebiegu (por. Rys. 1).
 

Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną jest zagadnieniem, które nadal w praktyce społecznej nie jest wsparte adekwatną edukacją, poradnictwem, terapią czy interwencją kryzysową. Jedną z konsekwencji takiej sytuacji jest m.in. nieodpowiednie zarządzanie własną seksualnością wynikające z niskiej jakości (lub braku) socjalizacji rozwijającej się seksualności. Ubogi społeczny kontekst rozwoju seksualnego osoby z obniżoną sprawnością intelektualną prowadzi niejednokrotnie do wysokiego ryzyka przemocy seksualnej, przejawiania zachowań seksualnych o charakterze dewiacyjnym czy też niskiej (lub żadnej) satysfakcji z seksualnej sfery funkcjonowania.

Efektem takiej sytuacji jest niejednokrotnie spotykana w praktyce społecznej seksualna sprawczość osób z niepełnosprawnością intelektualną. Jest to niezwykle ważne zagadnienie, ponieważ „zaniedbana” wieloaspektowo seksualność (a nie ukształtowana nieprawidłowo przez niepełnosprawność) krzywdzi obie strony tej interakcji w dotkliwy sposób: wykorzystaną seksualnie ofiarę oraz „fasadowego” sprawcę, który nie został nauczony realizowania swojej seksualności w sposób adekwatny społecznie i indywidualnie.

Przedmiotem poniższych analiz jest tzw. „fasadowa sprawczość” seksualna osób z niepełnosprawnością intelektualną (Hinsburger, 1991) oraz sposoby jej interpretacji i metody interwencji. 

Hinsburger (1991), tworząc hipotezę o „fasadowej sprawczości” seksualnej osób z niepełnosprawnością intelektualną, wskazuje jednocześnie na takie jej źródła, jak:

• brak wiedzy z zakresu seksualności, 
• deficyty w umiejętnościach społecznych i interpersonalnych,
• ograniczone możliwości tworzenia związków seksualnych, 
• tzw. naiwność seksualna1 (ibidem, s. 85).

W świetle powyższych rozważań nieadekwatne zachowania seksualne osób z obniżoną sprawnością intelektualną o charakterze sprawczym są efektem deficytów lub zniekształceń w socjalizowaniu rozwijającej się aktywności seksualnej w cyklu życia. Niejednokrotnie są to zachowania pozbawione dewiacyjnego podłoża, dlatego często określa się je fasadowymi w odniesieniu do ich nieprawidłowej ekspresji interpersonalnej (Lindsay, 2005; Lunsky, 2007). 

Tego typu analizy pozwoliły na wskazanie możliwych uwarunkowań sprawczych zachowań seksualnych osób z niepełnosprawnością intelektualną, co jednocześnie umożliwia opracowanie oddziaływań interwencyjnych i profilaktycznych. 

Niewątpliwie istotny jest fakt, że nieadekwatne zachowania seksualne (przemocowe i te pozbawione agresji interpersonalnej) nie są uwarunkowane pojedynczymi czynnikami ryzyka, ale kilkoma, wchodzącymi ze sobą we wzajemne, dynamiczne interakcje. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają niejednokrotnie duże trudności z adekwatnym wkomponowaniem aktywności seksualnej w cały repertuar swoich zachowań – a przede wszystkim zachowań interpersonalnych. Funkcjonowanie we współczesnej rzeczywistości z wszechobecną ekspozycją seksualności i łatwym (wirtualnym) dostępem do silnie pobudzających bodźców seksualnych (np. treści pornograficzne) zwiększa prawdopodobieństwo uruchamiania nieadekwatnej społecznie aktywności seksualnej. Przeprowadzone badania (por. Linsday, 2005, 2009; Lunsky, 2007) wskazują, że wśród czynników odpowiedzialnych za kształtowanie sprawczości seksualnej jest wiele takich, które są często obecne w biografii osób z niepełnosprawnością intelektualną. Do najczęściej wymienianych należą: 

• doświadczanie agresji ze strony środowiska wychowawczego,
• niska jakość więzi emocjonalnej oraz oddziaływań środowiska rodzinnego,
• doświadczenie wykorzystania seksualnego we wcześniejszych okresach rozwoju,
• doświadczanie antyspołecznych i wrogich postaw
• brak wiedzy seksualnej, która umożliwiałaby przejawianie adekwatnych zachowań seksualnych w interpersonalnych relacjach seksualnych.

Z kolei, stworzony przez Warda i Siegerta (2002) Model ścieżek sprawstwa seksualnego wskazuje na mechanizmy rozwojowe odpowiedzialne za przejawy sprawstwa seksualnego. Założenia tego modelu również są adekwatne dla zrozumienia tego typu aktywności u osób z niepełnosprawnością intelektualną, ponieważ wskazują na takie źródła nieprawidłowych seksualnych zachowań interpersonalnych, jak m.in. deficyty w umiejętnościach społecznych i funkcjonowania w intymnych relacjach oraz zniekształcone skrypty zachowań seksualnych.

Dodatkowo, badania na temat nieadekwatnych społecznie zachowań seksualnych osób z niepełnosprawnością intelektualną wskazują na następujące czynniki ryzyka w tym obszarze: 

• wcześniej doświadczona wiktymizacja fizyczna i/lub seksualna,
• brak adekwatnej kontroli rodzicielskiej (nadmierna w odniesieniu do relacji rówieśniczych o charakterze seksualnym i niewystarczająca wobec indywidualnej ekspresji seksualnej),
• zniechęcanie przez dorosłych do przejawiania ekspresji seksualnej,
• ekspozycja na nieadekwatne rozwojowo zachowanie seksualne, 
• trudności w rozpoznawaniu właściwych i niewłaściwych zachowań seksualnych (por. Smallbone, Wortley, 2004; Linsday i in., 2004; Andrade, Vincent, Saleh, 2006).

Niezależnie od wielości modeli wyjaśniających uwarunkowania sprawczych zachowań seksualnych, wielu badaczy jest zgodnych w tym, że obniżona sprawność intelektualna nie jest przyczyną występowania zachowań sprawczych (nie tylko w sferze seksualnej) (Lindsay, 2009).

Wcześniej opisana teza dotycząca zaniedbań w sferze wieloaspektowego wspierania seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz wyżej wymienione źródła nieprawidłowości w seksualności wskazują na szczególną ważność hipotezy „od ofiary do sprawcy” (Conolly, Woolens, 2008). Doświadczenie wykorzystania seksualnego w dzieciństwie uruchamia mechanizm wzajemnie powiązanych procesów, które będą skutkować później zachowaniami sprawczymi w sferze seksualnej w stosunku do innych osób (Hayes, 2004). Prawdopodobieństwo stania się „z ofiary sprawcą” wzrasta wraz z długim czasem trwania wykorzystania, większą częstotliwością oraz skrzywdzenia przez większą liczbę osób (Friedrich, 1986), a także drastycznością (inwazyjnością fizyczną) (Russel, Finkelhor, 1984). Efektem tego może być m.in. zaabsorbowanie seksualnością i kompulsywność, co z kolei zwiększa prawdopodobieństwo przemocowych fantazji seksualnych, które z upływem czasu – przy specyficznych doświadczeniach spustowych – wypełnią treścią zachowania seksualne jednostki z obniżoną sprawnością intelektualną (Knight, Sims-Knight, 2003). 
 

Podstawowe zasady interwencji i oddziaływań korekcyjnych wobec osób przejawiających nieodpowiednie seksualne zachowania sprawcze w relacjach interpersonalnych

Interwencja w sytuacji przejawienia sprawczego zachowania seksualnego przez osobę z niepełnosprawnością intelektualną wymaga nie tylko emocjonalnego zaopiekowania się ofiarą wykorzystania i ukarania sprawcy. Ostracyzm, stygmatyzacja i świadomość własnej nieadekwatności u sprawcy ma niskie walory zwrotne dla praktyki społecznej w obszarze wspierania i podnoszenia jakości funkcjonowania osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dlatego ważne jest dokładne określenie indywidualnych i kontekstualnych uwarunkowań sprawczego działania, aby aktywność ta była sygnałem o potrzebie zmiany w repertuarze i jakości zachowań seksualnych danej osoby. 

W związku z wieloaspektowym uwarunkowaniem niewłaściwych zachowań seksualnych ważne jest, aby dokładnie zdiagnozować motywację leżącą u ich podstaw, a następnie dopasować do tego odpowiednie działania interwencyjne i korekcyjne. Podstawowe działania diagnostyczne i interwencyjne wskazane w tym kontekście zostały opisane w Tabeli 1.

Oddziaływania korekcyjne zaadresowane do osób z niepełnosprawnością intelektualną, które przejawiają sprawcze zachowania seksualne, powinny być konstruowane i wdrażanie na podstawie następujących założeń: 
1. Tworzenie zasobów wewnętrznych i zewnętrznych dotyczących wiedzy seksualnej i reguł społecznych kształtujących przejawianie zachowań seksualnych w relacjach interpersonalnych:

• wdrażanie adekwatnych programów edukacji seksualnej dla dzieci z niepełnosprawnością intelektualną i ich rodziców,
• tworzenie sieci profesjonalnego wsparcia w obszarze seksualności, dopasowanego do potrzeb i możliwości osób z niepełnosprawnością intelektualną (psychoedukacja, poradnictwo seksualne, terapia seksuologiczna).

2. Uświadomienie zagrożenia konsekwencjami przejawiania sprawczych zachowań seksualnych – w tym zewnętrznego umiejscowienia kontroli – i kształtowanie wewnętrznego umiejscowienia kontroli w przejawianiu własnych zachowań seksualnych w sytuacjach społecznych (Hall, Hirschman, 1992).
3. Zwiększenie zaangażowania jednostki w społeczeństwie i podnoszenie jakości jej funkcjonowania w relacjach z innymi: 

• minimalizowanie tendencji do izolowania się od sytuacji społecznych, co umożliwia trenowanie kompetencji społecznych, doświadczanie zasad regulujących przejawianie indywidualnych zachowań oraz uczy adekwatnego spostrzegania społecznego (Proctor, Beail, 2007),
• wspieranie budowania adekwatnej samooceny, optymalnego poziomu asertywności i wewnętrznego umiejscowienia kontroli w relacjach społecznych oraz eliminowanie emocjonalnej samotności (Williams, Wakeling, Webster, 2007).

Powyższe rozważania są zaproszeniem do tematu sprawczych zachowań seksualnych osób z niepełnosprawnością intelektualną, a także propozycją przyjęcia innej perspektywy w budowaniu oddziaływań interwencyjnych w tej trudnej wychowawczo sytuacji. To dyskusja o trudnych zachowaniach seksualnych, które pozbawione adekwatnej interwencji i wsparcia, zaczynają ewoluować do zachowań sprawczych, zwiększając liczbę poszkodowanych – ponieważ są nimi nie tylko ofiary, ale w tym przypadku również sprawcy. Tego typu zachowanie sprawcze może m.in. sygnalizować istniejące aktualnie problemy w najbliższym otoczeniu osoby z niepełnosprawnością intelektualną i deficyty w socjalizowaniu jej seksualności, czy też doświadczaną (wcześniej lub aktualnie) wiktymizację seksualną. Dlatego przedstawiona perspektywa wskazuje również na konieczność zwrócenia uwagi na kontekst, w którym nieadekwatne zachowanie seksualne jest przejawiane, oraz na szacowanie zasobów wewnętrznych i zewnętrznych jednostki umożliwiających kształtowanie adekwatnych rozwojowo i społecznie interpersonalnych zachowań seksualnych. 

Bibliografia:

• Andrade, J., Vincent, G., Saleh, F. (2006). Juvenile sex offenders: A complex population. Journal of Forensic Sciences, 51, 163–167.
• Beisert, M. (2004b). Seksualność w cyklu życia człowieka. Poznań: Zakład Wydawniczy K. Domke.
• Blacburn, M. (1999). Sexuality and Disability. New York: Butterworth Heinemann.
• Browne, A., Finkelhor, D. (1986). Impact of child sexual abuse: A review of the research. Psychological Bulletin, 99(1), 66–77.
• Burns, J. (1993). Sexuality, sexual problems, and people with learning difficulties. W: Ussher, J., Baker, C. (red.) Psychological Perspectives on Sexual Problems. London: Routledge.
• Connolly, M. Woolons, R. (2008). Childhood sexual experience and adult offending: an exploratory comparison of three criminal groups. Child Abuse Review, 1, 119–132.
• Craft, A. (1994) (red). Practice Issues in Sexuality and Learning Disability. London: Routledge.
• Craig, L., Lindsay, W.Browne, K.(2010). Assessment and treatment of Sexual Offenders with Intellectual Disabilities. A Handbook. West Sussex: Wiley &Sons.
• Fairbairn, G., Rowley, D., Bowen, M. (1995). Sexuality, learning difficulties and doing what’s right. London: David Fulton Publishers.
• Friedrich, W. N., Berliner, L., Urquiza, A. J., Beilke, R. L. (1988). Brief diagnostic group treatment of sexually abused boys. Journal of Interpersonal Violence, 3, 331–343.
• Glick, M. (1997). A developmental approach to psychopathology in people with mild mental retardation. W: Burack ,J.,Hodapp, R., Zigler, E. (red.) Handbook of mental retardation and development. Cambridge: University Press.
• Hall, G., Hirschman, R. (1991). Towards a theory of sexual agression: a quadrtipartite model. Journal of Consulting in Clinical Psychology, 59, 662–69.
• Hanson, R. Harris, A. (2000). Where should we intervene? Dynamic predictors of sexual offending recidivism. Criminal Justice and Behaviour, 27, 6–35.
• Hayes, S. (2004). The relationship between childhood abuse and sebsequent sex offending. Journal of Intellectual Disability Research, 56, 741–7.
• Hinsburger, Griffiths, D., Quinsey, V. (1991) Detecting counterfiet deviance. Diffrentiating sexual deviance from sexual inappropriateness. Rehabilitation Mental Health Care Newsletter, 10, 51–54.
• Knight, R., Sims-Knight, J.(2004). Testing an etiological model for male juvenile sexual offending against females. Journal of Child Sexual Abuse, 13, 33–55.
• Lindsay, W. (2009). The Treatment of sex Offenders with Developmental Disabilities. A Practice Workbook. West Sussex: Wiley &Sons.
• Lindsay, W. (2005). Model underpinning treatment for sex offenders with mild intellectual disability: current theories of sex offending. Mental Retardation, 43, 428–441.
• Lindsay, W., Elliot, S., Astell, A. (2004). Predictors of sexual offence recidivism in offenders with intellectual disability. Journal of Applied Research in Intellectual Disability, 17, 299–305.
• Lunsky, Y., Frijters, J. Grifiths, D., Watson, S. (2007). Sexual knowledge and attitudes of men with intellectual disabilities. The Journal of Forensic Psychiatry and Psychology, 14, 280–97.
• Proctor,T., Beail,N. (2007). Empathy and theory of mind in offenders with intellectual disability. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 32, 82–93.
• Smallbone, S. Wortley, R. (2004). Onset, persistence, and versatility of offending amaon adult males convicted of sexual offences against children. Sexual Abuse: A Journal of Research and Treatment, 16, 285–298.
• Thornton, D. (2002). Constructing and testing a framework for dynamic risk assessement. Sexual Abuse: A Journal of Research and Treatment, 14, 139–53.
• Trickett, P. (1997). Sexual and physical abuse and the development 
• of social competence. W: Luthar, S., Burack, J., Cicchatti, D., Weisz, J. (red.) Developmental Psychopathology. Cambridge: University Press.
• Walker – Hirsch, L. (2007). (red.) The Facts of Life … and More. Sexuality and Intimacy for People with Intellectual Disabilities. London: Paul H. Brookes Publishing. 
• Ward, T., Siegerta, R. (2002). Toward a comprehensive theory of child sexual abuse:a theory knitting perspective. Crime and Law, 8, 319–51. 
• Williams, F., Wakeling, H., Webster, S. (2007). A psychometric study of six self reportmeasures for use with sexual offeneders with cognitive and social functioning deficits. Psychology Crime and Law, 13, 505–522.

1. „Naiwność seksualna” osób z niepełnosprawnością intelektualną związana jest m.in. z brakiem wiedzy seksualnej, niskim poziomem świadomości zasad społecznych regulujących przejawianie zachowań seksualnych (indywidualnie i w relacjach) oraz z niskim poziomem asertywności w kontaktach interpersonalnych.
2. Analiza funkcjonalna wg modelu ABC (Leary, Wilson, 1975, za: Craft, 1994) pozwala na określenie związku pomiędzy seksualnym i nieseksualnym aspektem zachowań seksualnych oraz porównanie poziomu treści potrzeby uruchamiającej zachowanie i poziomu treści zachowania