Zajęcia grupowe

Skupmy się na działaniu oraz czynności, które charakteryzują nas – homo sapiens. 

Samo działanie wyrażone jest ruchami (obserwowalnymi), które są częścią aktywności człowieka i organizmów żywych. Wykonując całe zespoły czynności wymierzonych w kierunku środowiska, za pomocą narządów wykonawczych, zaznaczamy w nim swoją obecność, a przeważnie nawet i stosunek do tego środowiska – zarówno przedmiotów, jak i podmiotów, otoczenia lub sytuacji, tworzenia i wykonywania. 

W przypadku osób z głęboką, wieloraką niepełnosprawnością narządy wykonawcze i zawiadywanie nimi nie pozwalają tym osobom na wykonanie czynności w pełni samodzielnie (mózgowe porażenie dziecięce, niepełnosprawność intelektualna w stopniu głębokim). Dlatego nauczyciel dobiera odpowiednie pomoce, by wspomagać uczniów w wykonywaniu podstawowych czynności, np. Switch, Pilow Switch, PowerLink. Dzięki tym pomocom uczniowie mogą uczestniczyć w procesie powstania konkretnych wytworów. 

Specjalistyczne przyciski są urządzeniami, które podłączone do komputera przejmują funkcję kliknięcia myszką lub dowolnego klawisza. Dzięki nim osoby z niepełnosprawnością ruchową lub intelektualną, a także dzieci mogą obsługiwać oprogramowanie edukacyjne, wspomagające komunikację, przełączać slajdy, włączać muzykę, filmy, oraz urządzenia gospodarstwa domowego. Ponadto przyciski takie mogą służyć do włączania i wyłączania zabawek oraz urządzeń elektrycznych (np. miksera, lampki, wiatraka), zapewniając poczucie sprawstwa i gwarantując niezależność. Specjalistyczne przyciski dostępne są w różnych kolorach, kształtach i wymiarach, mogą być przewodowe lub bezprzewodowe, można je aktywować na wiele sposobów: przez uderzenie dłonią, stopą, łokciem, delikatne dotknięcie lub zbliżenie, np. jednego palca, wygięcie, zaciśnięcie dłoni. Dzięki takiej różnorodności każda osoba z niepełnosprawnością może wybrać odpowiedni dla siebie przycisk, dostosowany do indywidualnych możliwości i potrzeb. Do podłączenia przycisków do komputera oraz przypisania im funkcji dowolnego klawisza klawiatury niezbędny jest interfejs (harpo.pl).

PowerLink 4 to prawdziwa rewolucja w dostępie osób niepełnosprawnych do urządzeń elektrycznych. Za pomocą przycisków osoby niepełnosprawne mogą włączać i wyłączać urządzenia gospodarstwa domowego, tj. mikser czy suszarka. Niepełnosprawni uczniowie mogą dokonywać wyboru i aktywnie uczestniczyć w zajęciach (phuimpuls.pl).

O czynnościach i wytworach 

S.L. Rubinsztejn opisuje czynność jako proces, za pośrednictwem, którego realizuje się stosunek człowieka do otaczającego świata. Twardowski w 1911 roku w rozprawie O czynnościach i wytworach rozróżnił pojęcie czynności od wytworu. Czynność to taka aktywność człowieka (bądź „wyższego” organizmu), jak np. rysowanie lub malowanie, przy czym wytwór to nic innego jak rysunek i malunek. Jednym słowem wytwór jest ściśle określony jako wynik czynności. Dlatego też uczniowie podczas zajęć grupowych wraz z nauczycielem dążą do wyniku przy jak największej aktywizacji (sprawstwa) podczas wykonywania poszczególnych czynności. 

Jest to bardzo ważne przy analizie działania wolicjonalnego, ponieważ przed rozpoczęciem każdej czynności istnieje zamierzenie (np. zrobienie ramki na zdjęcia z drewna), czyli inaczej rzecz biorąc powstaje początek zadania, którego celem jest ściśle rozumiany wynik (Tomaszewski 1967). W tej fazie rozpoczynania zadania uwaga musi być skoncentrowana na działaniu, które z kolei powinno – i z reguły jest – czymś umotywowane (ukierunkowane). Uwaga skierowana na działanie związana z pojęciem i zjawiskiem koncentracji dotyczy wyższych czynności mózgowych. 

Uwagą zwykło się najogólniej nazywać skierowanie świadomości na określony przedmiot, w tym wypadku działanie i jego skuteczny przebieg. Dlatego działanie człowieka i większości zwierząt „wyższych” jest ukierunkowane i umotywowane. Procesy woli występują więc w momencie podejmowania decyzji o rozpoczęciu działania. Jest to wprowadzenie w czyn planów i zamierzeń, które w momencie rozpoczynania działania stają się motorem napędowym. Wyjaśnić należy czysto psychologiczne znaczenie działania, za pośrednictwem którego organizm wchodzi w interakcję z otoczeniem. Działaniem nazywamy zespoły czynności, które zmierzają do osiągnięcia ostatecznego, bardziej złożonego celu. Każde działanie jest dowolne z uwzględnieniem tego, iż stopień tej dowolności może być różny. 

Owa dowolność działania podlega jednak pewnym prawom: 

• działania są aktami zachowania się organizmu, które z kolei wychodzą z określonych motywów i skierowane są w stronę określonego celu,
• dowolnie można wykonywać tylko te ruchy, które wcześniej zostały wyuczone,
• człowiek nie rodzi się z umiejętnością wykonywania ruchów dowolnych, taką umiejętność opanowuje stopniowo w toku rozwoju ontogenetycznego.

Oczywiście nie są to wszystkie możliwe prawa dotyczące działania. W codziennym życiu człowieka istnieje wiele celów, które z kolei można sklasyfikować i zaliczyć do pewnych typowych cech wspólnych. Właśnie zespoły czynności jednego rodzaju określa się za pomocą pojęcia działalność.

Odnosząc tego typu zjawisko do dzieci z głęboką, wieloraką niepełnosprawnością, zauważymy, iż działalność w ich wykonaniu ma zupełnie inne właściwości. Wykonywanie przez nas czynności związanych z pracą nie sprawia nam większych kłopotów. Pracujemy na miesięczną pensję, aby utrzymać siebie i najbliższych. Mamy wobec tego cel długodystansowy, którego osiągnięcie staje się dla nas motorem napędowym. Podczas zajęć grupowych celem nauczyciela jest wspomaganie ucznia w jak największym udziale w czynnościach prowadzących do wykonania konkretnego wytworu. Celem nadrzędnym jest sprawstwo uczniów.

Aktywność jednostki jest zatem działalnością, która m.in. decyduje o najważniejszych życiowych osiągnięciach. Sama aktywność organizmu posiada określoną strukturę i celowo zmierza do wywarcia wpływu na świat zewnętrzny. Jest to zagadnienie dość skomplikowane, ponieważ właśnie dzięki zdolności organizmów do aktywności powstają społeczności wszelkiego rodzaju, kształtuje się także nisza ekologiczna. Wywołanie zmian w środowisku zewnętrznym albo utrzymanie względnie odpowiedniego stosunku między jednostką a otoczeniem może być określone jako działanie. Opiera się ono głównie na przemyślanym i z góry ustalonym planie, dlatego upragniony wynik może zostać osiągnięty przez pełną świadomość przebiegu i cech preferowanej działalności lub nieświadomie, jako działanie instynktowne. Odbywająca się za pomocą ruchów określona działalność przybiera miano czynności operacyjnych. Polega właśnie na tym, iż ruchy człowieka bądź innej istoty „wyższej” zmierzają do wcielenia zmian w otoczeniu, czyli do uzyskania z góry określonego wyniku (zob. Tabela 1). Ruchy stanowią zasadniczy składnik działania, który ma postać motoryczną (dlatego ważne jest, by uczniowie mieli indywidualny punkt sprawstwa, dzięki któremu mogą brać udział w podstawowych czynnościach, takich jak: włączanie/wyłączanie urządzeń gospodarstwa domowego, obsługa miksera, robota kuchennego, wiertarki itp.). 
Wszystkie zatem zamierzone i niezamierzone ruchy reprezentują określony rodzaj procesów psychicznych. Ruchy zamierzone (dowolne) są tym rodzajem ruchów, które ściśle odpowiadają działaniu zamierzonemu. Nie da się ukryć tego, iż wola należy do procesów psychicznych człowieka. Większość działań, bowiem wypływających z określonych motywów kierowane jest przez wyższe struktury mózgowe. W przypadku uczniów z głęboką, wieloraką niepełnosprawnością wykonywanie prostych czynności typu: krojenie, mieszanie, podawanie, malowanie, rysowanie czy pisanie jest wysoce zaburzone ze względu na brak możliwości ruchowych (porażenie czterokończynowe, hemiplegia itp.). Schematy dynamiczne¹ uzupełniane są zatem specjalistycznymi pomocami (np. switch, PowerLink), by uczniowie mogli uczestniczyć w czynnościach, których samodzielnie nie są w stanie zrobić.

Tabela 1. Aktywizowanie uczniów podczas robienia ramki na zdjęcia – rozpiska podejmowanych czynności 

Motywami są te elementy działalności (aktywności) organizmu, które pobudzają go do działania, czyli wszystkie sygnały (zewnętrzne i wewnętrzne) powodujące wzmożenie motywacji do działania ukierunkowanego na konkretny cel. Wszystko to,  co pobudza człowieka do postawienia sobie określonych celów. Motyw zatem nadaje kierunek i jakże ważny sens działania. Jak pisze Muszyński² „[...] motyw jest przeżyciem, które pojawia się i znika [...]”. Tutaj znaczną rolę odgrywają różnice indywidualne, od których zależy: 

1. siła pobudki wyjściowej, czyli siła zaspokojenia potrzeby³, 
2. siła popędu, która kieruje jednostkę do wykonania określonego działania w celu zaspokojenia wyżej wymienionej potrzeby.

Podczas zajęć grupowych określamy zatem cel (wytwór), jak np. robienie obiadu dla uczniów (tarta, pizza, naleśniki, pierogi, pierniki), a nauczyciel dba o to, by udział uczniów był jak największy. Stosując strategie sprzyjające uczniom tworzącym grupę, nauczyciel bierze pod uwagę indywidualne zasoby, ISK ucznia (Indywidualny system komunikacji), pomoce wspomagające, dążąc do osiągnięcia wytworu (Rys. 1. Zajęcia grupowe jako proces). Tabela 1. dotyczy konkretnego wytworu (ramka do zdjęć) wraz z rozpisanymi czynnościami, w jakich uczniowie biorą udział. 

Techniki i strategie przydatne podczas pracy z grupą

W skład robienia ramki na zdjęcia, jak widać, wchodzi podejmowanie wielu czynności przez uczniów, którym nauczyciel nie tylko towarzyszy, ale także daje możliwość realnego uczestniczenia w czynności. Istnieją techniki, dzięki którym nauczyciel aktywizuje grupę uczniów z głęboką, wieloraką niepełnosprawnością. Mówiąc o grupie przede wszystkim mam na myśli zbiór, co najmniej trzech osób (dopiero trzy osoby tworzą grupę), w tym nauczyciela. Z perspektywy zajęć grupowych trzecia osoba może obserwować interakcje, które zachodzą między parą osób. Członkowie grupy współdziałają ze sobą na zasadzie odrębności od innych, w celu zaspokajania własnych potrzeb. (Szygieł, 2008). Grupa może zawiązać się tylko na chwilę (ludzie czekający na autobus) lub na dłużej. Z grupą mamy do czynienia w klasie. Osoby tworzące grupę w szkole „Zakątek” spędzają ze sobą cały dzień (podczas porannych kręgów, śniadania, zajęć muzycznych, katechezy itp.). Każda zmiana składu osobowego grupy (np. wejście do sali nauczyciela) zmienia grupę i jej charakter, tak więc ta sama klasa może różnie pracować i zachowywać się na poszczególnych lekcjach. Podczas prowadzenia zajęć grupowych strategiczną rolę odgrywa miejsce, w którym znajduje się uczeń (uczeń siedzący na swoim siedzisku zawsze ma własne miejsce w klasie) oraz charakterystyczne przemieszczanie się nauczyciela między uczniami znajdującymi się na wózku.

Strategie budowania wspólnego pola uwagi podczas zajęć grupowych

Strategia 1. Zachowania terapeuty na wielu modalnościach – działanie (wzrok, słuch, dotyk), np. uderzanie przedmiotem, który ma odegrać jakąś rolę w inny przedmiot; kierowanie uwagi grupy na działanie konkretnego ucznia. Nauczyciel zajmuje konkretne miejsce między uczniami w klasie zawsze siedząc, będąc swoją twarzą na wysokości twarzy uczniów (Rys 2. Krzesło na kółkach). Mówiąc do uczniów i pokazując konkretny symbol aktywności, konkretny produkt daje czas na to, by każdy z uczniów zareagował, patrząc lub wokalizując w kierunku prezentowanego przedmiotu. Prezentuje przedmiot lub produkt spożywczy z odległości 30 cm (czas trwania: min. 5 s) na wysokości twarzy uczniów (wysokość siedziska uczniów reguluje się specjalnym pilotem, tak by dostosować poziom wszystkich uczniów w grupie). Zadaniem nauczyciela jest przyjmowanie inicjatyw uczniów. Przemieszczanie się nauczyciela w kierunku ucznia, kierując przy tym uwagę całej grupy.

Cel: Stosowanie tej strategii wpływa na dynamikę grupy, ożywiając ją, gdy ta dynamika spada (dekoncentracja, rozproszenie uwagi). Pozwala także wyodrębnić ucznia, jego indywidualizm, na tle grupy.

Podczas prowadzenia zajęć grupowych strategiczną rolę odgrywa miejsce, w którym znajduje się uczeń (uczeń siedzący na swoim siedzisku zawsze ma własne miejsce w klasie) oraz charakterystyczne przemieszczanie się nauczyciela między uczniami znajdującymi się na wózku.

Strategia 2. Ruch + dźwięk (Dynamiczna sekwencja ruchowa) – coś zaskakującego, np. poruszanie rękoma z łagodnym przejściem do konkretu (prezentowanie produktu) połączone z dźwiękiem. Kierowanie uwagi grupy przez wskazanie palcem na inny obiekt lub na inicjatywę ucznia (np. patrzenie w kierunku innego ucznia, wyciąganie ręki po przedmiot znajdujący się na stole).
Strategia 3. Zachowania terapeuty na wybranej modalności – w zależności od potrzeb i zasobów ucznia znaczy to, że jeżeli główną modalnością odbierania informacji przez ucznia jest wzrok, terapeuta działa na ten kanał dostępu (prezentuje przedmiot przed oczami lub podaje go, dotyka przedmiotem ręki ucznia).

Techniki stosowane przez nauczyciela

• Technika 1: Spowolnienie lub podkręcenie tempa pracy (w zależności od aktualnej dynamiki zachodzącej między uczestnikami grupy). Gdy spada uwaga, nauczyciel robi coś wyraźniej, w miarę szybciej. Gdy uwaga uczniów na jednym przedmiocie jest zachowana, nauczyciel zwalnia tempo pracy, by ją wydłużyć i zachęcić do przejęcia inicjatywy.
• Technika 2: Zapytanie przez nauczyciela „Kto teraz chce?” lub zastygnięcie z przedmiotem bez pytania. Nauczyciel w odpowiednim momencie zadaje pytanie, oczekując podjęcia aktywności przez zgłaszającego się ucznia. Zamiennie stosuje zastygnięcie w celu prowokowania uczniów do inicjatyw nie uzależniając jednocześnie od instrukcji.

Podsumowanie

Tak rozumiane zajęcia grupowe w szkole „Zakątek” odbywają się dwa razy w tygodniu po 1,5 godziny na jedną lekcję. Zawsze określany jest cel (wytwór) dobierany przez zespół nauczycieli i ściśle powiązany z porą roku (jesień – Kolaż jesienny) lub konkretną tematyką (Dzień ziemniaka – Obiad związany z ziemniakiem, Dzień Matki – obrazek, laurka). Charakterystyczne jest dążenie do osiągnięcia celu (wytworu), dbając o wspólne pole uwagi, inicjatywy uczniów, możliwość obserwowania przez uczniów relacji między innymi dwoma osobami. Rozwijanie uczniów w zakresie samodzielności i dostarczanie sytuacji, w których mogą być oni aktywni oraz sprawczy, pomimo swoich rozwojowych i motorycznych trudności.

Wszystkie zdjęcia pochodzą z archiwum autora.

Na stronie www.terpiaspecjalna.pl znajdą Państwo filmy obrazujące strategie budowania wspólnego pola uwagi podczas zajęć grupowych.

Bibliografia:

1. Arystoteles, Polityka, [w:] Arystoteles, Dzieła wszystkie, t. VI, Warszawa 2001.
2. Damasio A. Błąd Kartezjusza, Wydawnictwo Rebis, Warszawa 1995.
3. Gerstmann S. Psychologia, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1969.
4. Hebb D.O. Podręcznik psychologii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969.
5. Konorski J. Integracyjna działalność mózgu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1969.
6. Kościelska M. Oblicza upośledzenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
7. Journal of Child Psychology and Psychiatry 45: 8 (2004), pp 1420–1430; Catherine Aldred, Jonathan Green and Catherine Adams.
8. Łuria A. Podstawy neuropsychologii, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1976.
9. Muszyński H. Jak napisać pracę magisterską z pedagogiki. Poradnik dla studentów, Zeszyt II. Określenie celów badań, Na prawach rękopisu. Poznań 1996.
10. Muszyński H. Wstęp do pedagogiki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1970.
11. Muszyński H. Wychowanie moralne w zespole, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1974.
12. Obuchowska I. Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1991. 
13. Obuchowski I. Kody umysłu i emocje, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, Łódź 2004.
14. Pawłow I. Wykłady o czynności mózgu, PZWL, Warszawa 1951.
15. Pilch T., Bauman T. Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001.
16. Sadowski B. Fizjologiczne mechanizmy zachowania, PWN, Warszawa 1973. 
17. Strojnowski J. Psychologia fizjologiczna, Redakcja Wydawnictwa KUL, Lublin 1989.
18. Szczygieł M. Procesy grupowe, [w:] L. Jabłonowska, P. Wachowiak, 
19. S. Winch (red.). Prezentacja profesjonalna. Difin, Warszawa 2008. 
20. Tiepłow B. Psychologia, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1955.
21. Tomaszewski T. Wstęp do psychologii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967.
22. Ziemska M. Rodzina i dziecko, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1979.
23. Żebrowska M. (red.) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982.