„Dlaczego tak się zachowujesz?”

Często możemy spotkać się z określeniem, że dana osoba zachowuje się w jakiś sposób bez powodu, bez wyraźnej przyczyny. Jednak opierając się na założeniach naukowych stosowanej analizy zachowania (SAZ), odkryjemy, że każde zachowanie ma jakiś cel. Jednym z podstawowych założeń SAZ jest właśnie determinizm, przekonanie, że każde zjawisko występujące we wszechświecie pojawia się w relacji do innych wydarzeń, a nie w sposób przypadkowy (Cooper 2007). Zrozumienie przyczyn pojawiania i utrzymywania się zachowań problemowych, z którymi mierzymy się jako specjaliści pracujący z osobami ze spektrum autyzmu, jest niezbędne do planowania skutecznych interwencji terapeutycznych.

Co ma wpływ na zachowanie i dlaczego ludzie powtarzają niektóre zachowania?

Zachowanie nigdy nie jest umiejscowione w próżni (Mikołajczyk 2019). Według koncepcji tzw. czteroelementowej zależności (rys. 1) na zachowanie mają wpływ bodźce poprzedzające (to, co dzieje się przed zachowaniem) oraz konsekwencje (to, co następuje bezpośrednio po zachowaniu). 

Wśród bodźców poprzedzających (antecedents) wyróżniamy operacje motywacyjne (MO) i bodźce różnicujące (Sd). Bodziec różnicujący, inaczej kontrolujący, to bodziec, w obecności którego dane zachowanie jest wzmacniane. Obecność tego bodźca informuje, że jeśli określone zachowanie się pojawi, zostanie wzmocnione (Bąbel i in. 2015). Operacje motywacyjne to z kolei czynniki, które zmieniają na pewien czas efektywność konsekwencji oraz tym samym częstość reakcji prowadzących do uzyskania wzmocnienia (Bąbel i in. 2016). Wśród konsekwencji wyróżniamy natomiast wzmocnienia i kary. Wzmocnienie to bodziec, który pojawiając się bezpośrednio po zachowaniu, zwiększy częstość jego występowania w przyszłości. Analogicznie, kara to bodziec, który pojawiając się bezpośrednio po zachowaniu, zmniejszy częstotliwość jego pojawiania się (Bąbel i in. 2015).

Rys. 1. Czteroelementowa zależność (opracowanie własne)

Zachowania zwiększają swoją częstotliwość lub utrzymują się (są powtarzane) w związku z procesem wzmacniania (Bąbel i in. 2015).

Należy pamiętać o tym, że jeśli chodzi o wpływ zmiennych środowiskowych, nie ma rozróżnienia między pożądanymi a niepożądanymi formami zachowania. Oznacza to, że te same zależności wzmacniające, które utrzymują zachowania pożądane, mogą również utrzymywać zachowania niepożądane (Cooper 2007).

Przykładowo, jeśli osoba poproszona o wykonanie zadania, zrobi to prawidłowo, otrzyma pochwałę. Jeśli jednak zamiast prawidłowego wykonania zadania zaangażuje się w zachowania trudne polegające na krzyku, płaczu i odmowie, może w konsekwencji otrzymać reprymendę za swoje zachowanie. W tym przypadku obie formy dostarczenia uwagi społecznej (pochwała i reprymenda) mogą potencjalnie wzmocnić te zachowania.

Które zachowania określamy jako „niepożądane” czy „problemowe”?

Wśród wielu definicji określających, czym jest zachowanie trudne, możemy spotkać stwierdzenie, że jest to wszystko, co zakłóca funkcjonowanie dziecka oraz osób w jego otoczeniu. Zachowaniem problemowym nazwiemy również to, co ogranicza danej osobie możliwości przebywania wśród ludzi i czerpanie pełnych korzyści z funkcjonowania społecznego (Zielińska 2012). Aby skutecznie radzić sobie z zachowaniami niepożądanymi, musimy umieć określić, które z nich są problematyczne. Nie będziemy mieli większej trudności z rozpoznaniem „oczywistych” zachowań trudnych, takich jak agresja czy autoagresja. Jednak w wielu przyp...