„Dlaczego tak się zachowujesz?”

Często możemy spotkać się z określeniem, że dana osoba zachowuje się w jakiś sposób bez powodu, bez wyraźnej przyczyny. Jednak opierając się na założeniach naukowych stosowanej analizy zachowania (SAZ), odkryjemy, że każde zachowanie ma jakiś cel. Jednym z podstawowych założeń SAZ jest właśnie determinizm, przekonanie, że każde zjawisko występujące we wszechświecie pojawia się w relacji do innych wydarzeń, a nie w sposób przypadkowy (Cooper 2007). Zrozumienie przyczyn pojawiania i utrzymywania się zachowań problemowych, z którymi mierzymy się jako specjaliści pracujący z osobami ze spektrum autyzmu, jest niezbędne do planowania skutecznych interwencji terapeutycznych.

Co ma wpływ na zachowanie i dlaczego ludzie powtarzają niektóre zachowania?

Zachowanie nigdy nie jest umiejscowione w próżni (Mikołajczyk 2019). Według koncepcji tzw. czteroelementowej zależności (rys. 1) na zachowanie mają wpływ bodźce poprzedzające (to, co dzieje się przed zachowaniem) oraz konsekwencje (to, co następuje bezpośrednio po zachowaniu). 

Wśród bodźców poprzedzających (antecedents) wyróżniamy operacje motywacyjne (MO) i bodźce różnicujące (Sd). Bodziec różnicujący, inaczej kontrolujący, to bodziec, w obecności którego dane zachowanie jest wzmacniane. Obecność tego bodźca informuje, że jeśli określone zachowanie się pojawi, zostanie wzmocnione (Bąbel i in. 2015). Operacje motywacyjne to z kolei czynniki, które zmieniają na pewien czas efektywność konsekwencji oraz tym samym częstość reakcji prowadzących do uzyskania wzmocnienia (Bąbel i in. 2016). Wśród konsekwencji wyróżniamy natomiast wzmocnienia i kary. Wzmocnienie to bodziec, który pojawiając się bezpośrednio po zachowaniu, zwiększy częstość jego występowania w przyszłości. Analogicznie, kara to bodziec, który pojawiając się bezpośrednio po zachowaniu, zmniejszy częstotliwość jego pojawiania się (Bąbel i in. 2015).

Rys. 1. Czteroelementowa zależność (opracowanie własne)

Zachowania zwiększają swoją częstotliwość lub utrzymują się (są powtarzane) w związku z procesem wzmacniania (Bąbel i in. 2015).

Należy pamiętać o tym, że jeśli chodzi o wpływ zmiennych środowiskowych, nie ma rozróżnienia między pożądanymi a niepożądanymi formami zachowania. Oznacza to, że te same zależności wzmacniające, które utrzymują zachowania pożądane, mogą również utrzymywać zachowania niepożądane (Cooper 2007).

Przykładowo, jeśli osoba poproszona o wykonanie zadania, zrobi to prawidłowo, otrzyma pochwałę. Jeśli jednak zamiast prawidłowego wykonania zadania zaangażuje się w zachowania trudne polegające na krzyku, płaczu i odmowie, może w konsekwencji otrzymać reprymendę za swoje zachowanie. W tym przypadku obie formy dostarczenia uwagi społecznej (pochwała i reprymenda) mogą potencjalnie wzmocnić te zachowania.

Które zachowania określamy jako „niepożądane” czy „problemowe”?

Wśród wielu definicji określających, czym jest zachowanie trudne, możemy spotkać stwierdzenie, że jest to wszystko, co zakłóca funkcjonowanie dziecka oraz osób w jego otoczeniu. Zachowaniem problemowym nazwiemy również to, co ogranicza danej osobie możliwości przebywania wśród ludzi i czerpanie pełnych korzyści z funkcjonowania społecznego (Zielińska 2012). Aby skutecznie radzić sobie z zachowaniami niepożądanymi, musimy umieć określić, które z nich są problematyczne. Nie będziemy mieli większej trudności z rozpoznaniem „oczywistych” zachowań trudnych, takich jak agresja czy autoagresja. Jednak w wielu przypadkach określnie zachowania jako „niepożądanego” będzie zależało od sytuacji. Przykładowo śmiech lub płacz, w jednych sytuacjach będą jak najbardziej odpowiednie (gdy osoba jest szczęśliwa lub gdy się uderzy), jednak gdy zachowania te są używane przez daną osobę, aby osiągnąć niewłaściwy cel lub przejąć kontrolę nad sytuacją, określimy je jako niewłaściwe (Schramm 2019).

Dlaczego określenie funkcji zachowania jest tak istotne – aspekty etyczne

Interwencje, które wynikają z funkcjonalnej oceny zachowania, mają wyższe prawdopodobieństwo efektywnego oddziaływania na zachowanie problemowe niż te, które są wybierane przypadkowo. Zrozumienie, dlaczego dane zachowanie się pojawia (zrozumienie jego funkcji), często sugeruje nam, w jaki sposób możemy sobie z nim poradzić i jak je zmodyfikować (Cooper 2007). Jeśli nie określimy celu zachowania problemowego osoby, nie dowiemy się, w jaki sposób możemy je kształtować. Przez poznanie funkcji zachowania niepożądanego, możliwe jest świadome doprowadzenie do tego, aby nie osiągnęło ono określonego celu, a zamiast tego możemy rozwijać zachowanie pożądane, które do tego celu doprowadzi, w związku z czym będzie bardziej opłacalne dla tej osoby (Schramm 2019).

Podejmowanie przypadkowych interwencji przed dokonaniem oceny funkcji zachowania, którego one dotyczą, może być niewydajne, nieefektywne, a nawet krzywdzące względem pacjenta. Przypadkowe interwencje mogą pogarszać zachowanie problemowe (np. zwiększać jego intensywność), a także zwiększać prawdopodobieństwo jego pojawiania się w przyszłości w podobnych okolicznościach. Wdrażanie interwencji metodą prób i błędów może być długie, a efektywność ich jest niemożliwa do przewidzenia. W efekcie stosowania takiego podejścia opiekunowie pacjenta mogą uciekać się do bardziej represyjnych, inwazyjnych lub karzących metod (Cooper 2007).

Każda interwencja powinna wypływać z szacunku do osoby, której zachowania modyfikujemy oraz jego opiekunów. Wszystkie działania, które wdrażamy, powinny być przemyślane i wypływać z analizy zachowań i ich konsekwencji (Zielińska 2012). 

Zasady, którymi powinni kierować się specjaliści zajmujący się zachowaniami innych osób, są jasno określone w „Etyce dla analityków zachowania” (Bailey 2016). Po pierwsze: „nie szkodzić”. Kierując się tą zasadą powinniśmy upewnić się za wszelką cenę, że nasze oddziaływania nie przyniosą szkody osobom, których dotyczą. Po drugie, klienci, którym pomagamy, mają prawo do korzystania z efektywnej terapii. Konieczne jest zatem, abyśmy dobierali interwencje cechujące się najwyższym prawdopodobieństwem skuteczności. Jest to związane również z odpowiedzialnością nas, specjalistów, abyśmy sięgali po sprawdzone, potwierdzone badaniami naukowymi metody terapeutyczne. Przeprowadzenie rzetelnej oceny funkcjonalnej zachowania jest nieodłącznym elementem realizacji powyższych zasad, jak również stanowi odrębną zasadę zawartą w Kodzie etycznym (Bailey 2016).

Możliwe funkcje zachowań niepożądanych

Wszystkie zachowania, zarówno pożądane, jak i problemowe są wyuczone i podtrzymywane przez społeczne i fizyczne czynniki środowiskowe. Ten związek między zachowaniem a środowiskiem określamy jako wzmacnianie pozytywne lub negatywne. Można powiedzieć, że zachowania służą temu, aby coś pozyskać lub czegoś uniknąć. Wzmocnienia, które utrzymują zachowanie, mogą być pozytywne lub negatywne dostarczane przez inne osoby w otoczeniu lub automatyczne, czyli produkowane bezpośrednio przez to zachowanie. Należy jednak pamiętać, że zachowanie, mimo tej samej formy, może pełnić różne funkcje. Przykładowo, wybuchy złości mogą w jednym przypadku służyć pozyskiwaniu uwagi, a w innym – unikaniu wymagań. Z drugiej strony, zachowania, które mają odmienną formę, mogą pełnić tę samą funkcję (Cooper 2007). 

Stosowana analiza zachowania jest skoncentrowana na takim właśnie funkcjonalnym podejściu do zachowań trudnych. Oznacza to, że przed wprowadzeniem interwencji terapeuta analizuje wszystkie czynniki środowiskowe (bodźce poprzedzające oraz konsekwencje), które prowadzą do występowania tych zachowań (Suchowierska i in. 2012).

Dzięki FBA możemy określić rodzaj oraz źródło wzmacniania zachowań problemowych, co z kolei jest podstawą do planowania interwencji mających na celu zmniejszanie ich występowania. Aby skutecznie poradzić sobie z zachowaniem problemowym, konieczne jest zidentyfikowanie warunków, które je wyjaśniają, a właściwie jego funkcję (Cooper 2007).

Zachowania utrzymywane przez wzmacnianie pozytywne

Wzmacnianie pozytywne (positive reinforcement) jest rodzajem zależności między zachowaniem sprawczym a jego konsekwencjami, która przynosi wzrost częstości występowania tego zachowania. Na skutek zachowania w środowisku pojawia się określony bodziec. Jeśli w ślad za pojawieniem się tego bodźca następuje nasilenie się tego zachowania w przyszłości, możemy mówić o wzmacnianiu pozytywnym (Bąbel i in. 2016).

• Społeczne wzmacnianie pozytywne

Jedną z funkcji zachowań niepożądanych może być pozyskiwanie uwagi od innych osób obecnych w otoczeniu. Uwaga ta może być dostarczana w postaci odwrócenia głowy, spojrzenia, charakterystycznej reakcji mimicznej, podjęcia próby uspokojenia osoby, ale także w postaci udzielenia reprymendy lub próby przerwania prezentowanego zachowania. Niekiedy osoby dostarczające tej uwagi robią to nieświadomie. Jednak pozytywne wzmacnianie społeczne będzie skutkowało tym, że dane zachowanie problemowe z dużym prawdopodobieństwem będzie powtarzało się w podobnych okolicznościach. Przyczyny pojawiania się zachowań niepożądanych utrzymywanych przez społeczne wzmacnianie pozytywne mogą być następujące: (1) w otoczeniu, w którym przebywa dana osoba, uwaga społeczna dostarczana jest nieregularnie, (2) dana osoba nie ma w swoim repertuarze społecznie aprobowanych umiejętności pozyskiwania uwagi lub (3) inne osoby przebywające w środowisku są zajęte czymś innym (Cooper 2007). 
Ważne jest, aby pamiętać, że w niektórych przypadkach wcale nie chodzi o pozyskanie uwagi pozytywnej od innych osób, ale również uwagi negatywnej. Powodem chęci uzyskania uwagi negatywnej może być to, że (a) jest ona przewidywalna, dostarczana konsekwentnie, (b) łatwiejsza do zdobycia i (c) często bardziej intensywna (Minahan i in. 2014). 

• Wzmacnianie rzeczowe

Wiele zachowań problemowych skutkuje otrzymaniem dostępu do przedmiotów lub aktywności. Przykładowo dziecko może wymuszać krzykiem włączenie przez rodzica bajki lub kupienie w sklepie upragnionych słodyczy. Może pojawić się agresja fizyczna wobec innej osoby w celu uzyskania dostępu do posiadanego przez tę osobę przedmiotu lub mogą wystąpić zachowania autoagresywne, przez które dziecko zechce wymusić na otoczeniu dostarczenie preferowanej zabawki. Jeśli dana osoba nie posiada w repertuarze adekwatnych form proszenia o przedmioty i aktywności, może uciekać się do zachowań problemowych, żeby ten dostęp uzyskać. Jeśli zachowania trudne skutkują pozyskiwaniem dostępu do pożądanego przedmiotu lub preferowanej czynności, wówczas te przedmioty i aktywności mogą funkcjonować jako wzmocnienia pozytywne i utrzymywać zachowania niepożądane (Suchowierska i in. 2012).

• Automatyczne wzmacnianie pozytywne

Niektóre zachowania jednak nie zależą od działania innych osób, ponieważ same produkują bezpośrednie wzmocnienie. O wzmacnianiu automatycznym mówimy wówczas, kiedy wykluczymy te dostarczane przez inne osoby. Tego typu zachowania utrzymywane przez wzmacnianie automatyczne będą się pojawiały nawet wtedy, gdy osoba je wytwarzająca przebywa w samotności (Cooper 2007). Osoba angażuje się w tego typu zachowania ze względu na przyjemne doznania płynące z własnego ciała. Mogą to być powtarzające się ruchy ciała, a także zachowania autoagresywne (Suchowierska i in. 2012). 

Zachowania utrzymywane przez wzmacnianie negatywne

Wzmacnianie negatywne (negative reinforcement) jest rodzajem zależności, która przynosi wzrost częstości występowania zachowania sprawczego. Na skutek zachowania w środowisku (a) ustaje działanie określonego awersyjnego bodźca lub (b) wykonanie określonej reakcji skutkuje niedopuszczeniem do zadziałania tego bodźca. W pierwszym przypadku mówimy o ucieczce, a w drugim o unikaniu (Bąbel i in. 2015).

• Społeczne wzmacnianie negatywne

Wielu zachowań uczymy się właśnie dlatego, że skutkują efektywnym zakończeniem lub uniknięciem nieprzyjemnych dla nas sytuacji związanych z innymi ludźmi. Może to dotyczyć niechcianych, trudnych zadań, awersyjnych aktywności lub interakcji z innymi. Mówimy wówczas, że zachowania te utrzymywane są przez negatywne wzmacnianie społeczne (Cooper 2007).

• Automatyczne wzmacnianie negatywne

Awersyjne doznania związane z bólem lub innym dyskomfortem stanowią operację motywacyjną do zakończenia tej sytuacji. Jeśli konsekwencją zachowania jest usunięcie awersyjnego doznania płynącego z ciała, mamy do czynienia z automatycznym wzmacnianiem negatywnym. Taką funkcję mogą mieć zachowania autoagresywne (Suchowierska i in. 2012). Wzmocnienie jest dostarczane samemu sobie, bez pośrednictwa innych osób. 

Przegląd metod w ramach funkcjonalnej oceny zachowania

W ramach funkcjonalnej oceny zachowania możemy wyróżnić trzy grupy metod: analiza funkcjonalna, ocena opisowa oraz ocena pośrednia. Wybór metody lub kombinacji metod, które będą najlepiej pasowały w przypadku konkretnego zachowania problemowego, będzie opierał się na rozważeniu zalet i ograniczeń każdej z nich (Cooper 2007). Celem wszystkich tych metod jest ustalenie, jakie konsekwencje środowiskowe (wzmocnienia) utrzymują dane zachowanie problemowe, a także w jakich okolicznościach pojawia się ono najczęściej (Bąbel i in. 2016).

• Analiza funkcjonalna

Analiza funkcjonalna jest metodą eksperymentalną. Poszczególne zmienne środowiskowe (antecedenty i konsekwencje) są wyizolowane, manipuluje się nimi i bada w tych warunkach poziom zachowania trudnego. Procedura polega na aranżowaniu krótkich (5–10-minutowych) sesji eksperymentalnych, które są powtarzane. Aranżowane są trzy sesje testowe. Sesja uwagi testuje pozytywne wzmocnienie społeczne w formie uwagi, sesja wymagań – negatywne wzmocnienie społeczne, a sesja samotności – wzmocnienie automatyczne. Warunkami kontrolnymi dla pozostałych sesji jest sesja zabawy. Jeśli poziom zachowania problemowego w danej sesji jest wyższy niż w innych, można wyciągnąć wnioski, że zmienne, którymi w niej manipulujemy, utrzymują zachowanie problemowe (Suchowierska i in. 2012).

Analiza funkcjonalna nie jest wprowadzana w naturalnych warunkach, ponieważ mamy wtedy mniejszą kontrolę nad zmiennymi środowiskowymi. Badania wykazały jednak, że analiza funkcjonalna przeprowadzona w środowisku naturalnym często daje te same rezultaty, co w warunkach eksperymentalnych. Poza tym analiza funkcjonalna jest jedyną metodą w ramach FBA, która pozwala na potwierdzenie hipotezy dotyczącej funkcjonalnego związku między zachowaniem problemowym a zmiennymi środowiskowymi (Cooper 2007). 

• Opisowa ocena funkcjonalna zachowania

Ocena opisowa jest metodą bezpośrednią polegającą na obserwacji zachowania niepożądanego w naturalnych sytuacjach, w których zazwyczaj ono występuje. Istnieją trzy formy metody opisowej: opis ABC z pomiarem ciągłym, opis ABC w formie narracji oraz wykres punktowy (Suchowierska i in. 2012).

W opisach ABC w trakcie obserwacji bezpośredniej zapisuje się: jakie zmienne poprzedzające wystąpiły przed zachowaniem (A – antecedents), jak wyglądało zachowanie problemowe (B – behavior) oraz jakie konsekwencje pojawiły się bezpośrednio po nim (C – consequences). Przy opisach ABC z ciągłym pomiarem, zarówno zmienne poprzedzające, jak i konsekwencje są wyselekcjonowane wcześniej (za pomocą pośredniej oceny funkcjonalnej) i znajdują się już na formularzu. Opisy ABC w formie narracji polegają na tym, że obserwator zapisuje na bieżąco dziejące się wydarzenia (te sytuacje, w których zachowanie problemowe rzeczywiście się pojawiło), nie mając przy tym puli wyboru. Z kolei wykresy punktowe pozwalają odpowiedzieć na pytanie, kiedy zachowanie niepożądane pojawia się najczęściej. W tym celu ustala się częstość występowania (np. brak vs 1–2 epizody vs 3 i więcej epizodów), a następnie notuje się częstość na formularzu przez okres obserwacji podzielony na 30-minutowe interwały. Na podstawie wyników uzyskanych na wykresie punktowym możemy wybrać czas, w którym zachowanie pojawia się najczęściej i wtedy przeprowadzić opis ABC (Suchowierska i in. 2012).

• Pośrednia ocena funkcjonalna zachowania

Ocena pośrednia jest procedurą polegającą na zbieraniu informacji dotyczących zachowania problemowego i towarzyszących mu okoliczności (zmiennych poprzedzających i konsekwencji) od osób, które dobrze znają osobę (która przejawia to zachowanie). Ocena taka może być przeprowadzona w formie ustrukturyzowanego wywiadu, wypełnienia kwestionariusza, w formie check-listy lub skali mierzącej zachowanie. Zachowanie w tym przypadku nie podlega bezpośredniej obserwacji (Bąbel i in. 2016). Inną formą pośredniej metody jest również analizowanie zgromadzonej wcześniej dokumentacji dotyczącej klienta (Suchowierska i in. 2012). Niewątpliwą zaletą oceny pośredniej jest oszczędność czasu. Należy jednak pamiętać, że informacje pochodzące od innych osób (nie z bezpośredniej obserwacji) mogą nie być obiektywne, a nawet być błędne. Z tego powodu analiza pośrednia nie może stanowić jedynej formy użytej w ramach funkcjonalnej oceny zachowania.
 

Efektywne wdrażanie funkcjonalnej oceny zachowania

FBA jest procesem, w skład którego wchodzą: zbieranie informacji z wykorzystaniem oceny pośredniej i opisowej, interpretacja uzyskanych informacji i formułowanie hipotez na temat potencjalnych funkcji zachowania problemowego, sprawdzanie tych hipotez za pomocą analizy funkcjonalnej  oraz wprowadzanie interwencji opartych na funkcji zachowania (Cooper 2007). Ważnym elementem poprzedzającym te etapy powinno być również stworzenie precyzyjnego opisu zachowania problemowego (Bąbel i in. 2016).

• Zbieranie informacji

Proces zbierania informacji dobrze jest zacząć od wywiadów z osobami z najbliższego otoczenia osoby. Uzyskane informacje mogą być pomocne w przygotowaniu i wdrożeniu bezpośredniej obserwacji – zidentyfikowanie i opisanie zachowania problemowego, potencjalnych zmiennych poprzedzających (antecedentów) oraz konsekwencji, które mogą zostać zaobserwowane. Bezpośrednia obserwacja jest pomocna w potwierdzaniu lub odrzucaniu informacji uzyskanych z wywiadów. Jeśli istnieje potrzeba określenia, kiedy zachowanie problemowe pojawia się najczęściej, możemy wykorzystać wykres punktowy. Wówczas dowiemy się, w jakim czasie powinny być prowadzone dalsze obserwacje. Musimy jednak pamiętać, aby zwracać baczną uwagę nie tylko na zidentyfikowane wcześniej antecedenty i konsekwencje, ale również inne, nieprzewidywalne, które mogą pojawić się w naturalnym środowisku (Cooper 2007).

• Formułowanie hipotez

Zebrane informacje należy następnie przeanalizować i na ich podstawie sformułować hipotezy dotyczące funkcji zachowania problemowego. Oznacza to, że jeśli zachowanie niepożądane pojawia się najczęściej w sytuacjach niskiego poziomu uwagi i doprowadza do jej pozyskania, hipotetycznie to właśnie ona jest wzmocnieniem utrzymującym zachowanie. Jeśli natomiast zachowanie trudne najczęściej występuje w sytuacjach wysokich wymagań i prowadzi do odroczenia lub wycofania wymagań, to hipotetycznie jest ono utrzymywane przez ucieczkę. Jeśli natomiast zachowanie pojawia się w sposób nieprzewidywany, można zakładać, że jest utrzymywane przez wzmocnienie automatyczne (Cooper 2007).

Hipotezy powinny zostać zapisane w postaci stwierdzeń typu: „gdy dzieje się to, uczeń robi to, aby otrzymać to” (Suchowierska i in. 2012). Oznacza to, że hipoteza zawiera opis antecedentów potencjalnie wywołujących zachowanie problemowe, opis samego zachowania problemowego oraz opis utrzymujących je konsekwencji (tab. 1).

• Sprawdzanie hipotez

Po wyprowadzeniu hipotez dotyczących funkcji zachowania problemowego, może zostać przeprowadzona analiza funkcjonalna w celu ich sprawdzenia. Zawsze powinny zostać zaaranżowane warunki kontrolne (najczęściej sesja zabawy) oraz warunki testujące konkretne hipotezy. Przykładowo, jeśli hipotetyczną funkcją zachowania jest ucieczka, eksperymentator aranżuje sesję ucieczki, może natomiast pominąć inne warunki (Cooper 2007).

• Wprowadzanie interwencji

Po zakończeniu funkcjonalnej oceny zachowania wdrażana jest interwencja, która opiera się na funkcji zachowania. Interwencja, która zostanie wprowadzona, powinna z jednej strony zapobiegać wzmacnianiu niepożądanych zachowań, a z drugiej strony koncentrować się na wzmacnianiu zachowań bardziej pożądanych (Schramm 2019).

Chociaż FBA nie określa, które interwencje okażą się skuteczne w przypadku danego zachowania problemowego, to może ona pomóc zidentyfikować te, które z wysokim prawdopodobieństwem będą nieskuteczne. Przykładowo, jeśli zachowanie utrzymywane jest przez ucieczkę, niewskazane będą interwencje zawierające time-out czy planowe ignorowanie. Podobnie, jeśli zachowanie jest utrzymywane przez uwagę, niewskazane są interwencje zawierające reprymendy, dyskusje czy porady. Należy również pamiętać, że FBA nie kończy się na wprowadzeniu interwencji. Jej skuteczność powinna być monitorowana, ponieważ zachowania zmieniają niekiedy swoje funkcje (Cooper 2007). Notowanie częstości występowania i czasu trwania zachowania jest jedynym sposobem określenia, czy zachowanie problemowe naprawdę udało się ograniczyć. Tylko przez dokonywanie pomiaru zachowania możemy wiarygodnie sprawdzić skuteczność wdrożonej interwencji (Schramm 2019). 

Znaczenie funkcjonalnej oceny zachowania w planowaniu interwencji i w zapobieganiu zachowaniom niepożądanym

Dzięki przeprowadzonej FBA możliwe jest planowanie proaktywnych, pozytywnych interwencji skierowanych na dane zachowanie niepożądane. W efekcie przeprowadzenia FBA częściej wprowadzane są interwencje oparte na wzmacnianiu niż te, które zawierają kary. Dodatkowo efekty interwencji opartych na FBA są bardziej trwałe niż interwencji niezwiązanych z funkcją zachowania (Cooper 2007).

W związku z tym, że funkcjonalna ocena zachowania ujawnia wzmocnienia utrzymujące dane zachowanie problemowe, jesteśmy w stanie zaplanować interwencję bezpośrednio odnoszącą się do funkcji tego zachowania. Tylko taka interwencja może okazać się skuteczna.

Trzy główne strategie podejmowane w interwencjach planowanych na podstawie funkcjonalnej oceny zachowania polegają na: modyfikowaniu zmiennych poprzedzających zachowanie (Sd lub MO), modyfikowaniu konsekwencji (eliminowaniu wzmocnień wywoływanych przez zachowania problemowe) oraz uczeniu (wzmacnianiu) alternatywnych zachowań pożądanych (Suchowierska i in. 2012).

Tabela 1. Opis hipotetycznej funkcji i ABC zachowania (opracowanie własne)

O ile zachowania problemowe, kiedy się pojawią, mogą być redukowane bez odnoszenia się do ich funkcji przez zastosowanie procedur karzących, o tyle prewencja bez przeprowadzenia funkcjonalnej oceny zachowania jest niemożliwa. Aby zapobiegać pojawianiu się zachowania niepożądanego, musimy poznać warunki, w jakich pojawia się ono najczęściej. Zmienne poprzedzające (antecedenty) zidentyfikowane w trakcie funkcjonalnej oceny zachowania mogą być następnie przez nas modyfikowane tak, aby zmniejszyć prawdopodobieństwo pojawienia się zachowania problemowego w przyszłości. Dzieje się to przez zmianę lub/i wyeliminowanie (a) operacji motywacyjnych albo (b) bodźca różnicującego (Sd), który wyzwala zachowanie niepożądane (Cooper 2007). 

Przykładowo, dziecko reaguje ucieczką i wybuchami złości na prośbę zajęcia miejsca przy stoliku. Jeśli FBA wykazała, że operacją motywacyjną do ucieczki jest duża ilość trudnych wymagań skojarzonych ze stolikiem, modyfikowanie operacji motywacyjnych może polegać na wprowadzeniu sesji parowania (łączenia) stolika z pozytywnymi wzmocnieniami (zabawa ulubionymi przedmiotami przy/na stoliku, jedzenie ulubionego posiłku przy tym stoliku), wyeliminowaniu na jakiś czas trudnych zadań wykonywanych przy stoliku lub zapewnieniu dostatecznej pomocy podczas wykonywania trudniejszych zadań. Jeśli natomiast ten konkretny stolik jest bodźcem różnicującym, prowokującym ucieczkę, dorosły może zaaranżować naukę dziecka przy innym stoliku lub na dywanie. W niektórych przypadkach, również i w tym, zasadne jest wprowadzenie obu zmian (zarówno operacji motywacyjnych do ucieczki, jak i negatywnie kojarzonego stolika), tak aby kontekst nauki nie był dla ucznia awersyjny. Gdybyśmy zastosowali jedynie procedury karzące ucieczkę i wybuchy złości, nie znając zmiennych poprzedzających zachowanie, to nawet jeśli wyeliminujemy tę formę zachowania problemowego, utrzymująca się awersyjność kontekstu nauki może spowodować, że dziecko rozwinie inne, nawet poważniejsze formy zachowań problemowych, np. agresję, autoagresję, niszczenie mienia (ponieważ operacje motywacyjne do ucieczki nadal będą oddziaływać). Niemożliwe jest przeciwdziałanie zachowaniom niepożądanym bez przeprowadzenia funkcjonalnej oceny zachowania.

FBA pozwala nam również zidentyfikować, przez jakie wzmocnienia było do tej pory utrzymywane zachowanie problemowe (Cooper 2007). Dzięki tej wiedzy możemy wprowadzić zmiany polegające na zaprzestaniu wzmacniania zachowania niepożądanego, czyli poddaniu go wygaszaniu. Jeśli zachowanie problemowe przestanie produkować wzmacniające konsekwencje, zmniejszy się prawdopodobieństwo jego wystąpienia w przyszłości.

Trzecią strategią modyfikowania zachowań niepożądanych, którą możemy wprowadzić dzięki wiedzy uzyskanej w wyniku funkcjonalnej oceny zachowania, jest uczenie alternatywnych zachowań pożądanych. FBA identyfikuje źródło wzmacniania zachowania problemowego. Alternatywne zachowanie pożądane, którego będziemy uczyć, powinno pełnić tę samą funkcję, czyli produkować to samo wzmocnienie (Cooper 2007). Aczkolwiek ważne jest, aby pozyskanie wzmocnienia przez alternatywne zachowanie pożądane, którego uczymy, było łatwiejsze dla tej osoby.

Przeprowadzenie funkcjonalnej oceny zachowania ma nie tylko wiele zalet, ale okazuje się wręcz koniecznością. Jeśli chcemy efektywnie oddziaływać na zachowania problemowe, musimy proponować interwencje, które mają najwyższe prawdopodobieństwo sukcesu, a więc te oparte na funkcji zachowania. Rzetelna ocena funkcji zachowań jest niewątpliwie podejściem etycznym, cechującym się szacunkiem do pacjenta.
 

BIBLIOGRAFIA:

• Cooper J.O., Heron T.E., Heward W.L, Applied Behavior Analysis, New Jersey 2007.
• Bailey J.S., Burch M.R., Ethics for Behavior Analysts, New York 2016.
• Bąbel P., Suchowierska-Stephany M., Ostaszewski P., Analiza zachowania od A do Z, Gdańsk 2015.
• Bąbel P., Suchowierska-Stephany M., Ostaszewski P., Analiza zachowania. Vademecum, Sopot 2016.
• Mikołajczyk J., Motywacja i wzmacnianie jako fundament rozwijania potencjału małego dziecka z całościowymi zaburzeniami rozwoju, „Terapia Specjalna”, nr 10, s. 10–15.
• Minahan J., Rappaport N., Kod zachowania. Jak rozszyfrować i zmienić najtrudniejsze zachowania, Warszawa 2014.
• Schramm R., Motywacja i wzmacnianie, czyli jak zdobyć przewagę nad autyzmem, Warszawa 2019.
• Suchowierska M., Ostaszewski P., Bąbel P., Terapia behawioralna dzieci z autyzmem, Sopot 2012.
• Zielińska M., Jak reagować na agresję uczniów? Skuteczne techniki radzenia sobie z problemem, Gdańsk 2012.