Kontrakt behawioralny i system żetonowy – wsparcie w pracy nauczyciela z zachowaniami zakłócającymi

Bywają dzieci, które zarówno w domu, jak i w grupie przedszkolnej przejawiają skłonność do stwarzania trudności swoim opiekunom i wychowawcom. Jest to zjawisko, które coraz częściej staje się przedmiotem zainteresowania klinicystów i badaczy. Trudności w zachowaniu dzieci w grupie przedszkolnej obejmują m.in. bicie innych dzieci, np. popychanie, gryzienie, drapanie, szczypanie, ściskanie, podkładanie nogi, wywoływanie konfliktów z innymi, niszczenie przedmiotów, bicie osób dorosłych i zwierząt, konstruowanie prowokacyjnych wypowiedzi, przezywanie, używanie brzydkich słów, wyśmiewanie innych, brak reakcji na polecenia nauczyciela, chroniczną skłonność do przekraczania obowiązujących granic i zasad zachowania w grupie. Z kolei aż 72% nauczycieli mówi, że czuje się niewystarczająco przygotowana, aby poradzić sobie z trudnymi zachowaniami, a przecież są pierwszymi osobami w życiu dziecka mającymi możliwość długotrwałej obserwacji jego zdolności adaptacyjnych oraz budowania pierwszych niezależnych od wpływu czy kontroli rodziców relacji z rówieśnikami. Badania pokazują, iż nawet mniej istotne kliniczne objawy mogą się utrwalać lub nasilać w późniejszym okresie życia. Stanowią one też ryzyko pojawienia się problemów emocjonalnych, szkolnych, interpersonalnych w przyszłości (Pilecki 2012). W związku z tym okres przedszkolny wydaje się być dobrym momentem na podjęcie działań zapobiegających wystąpieniu nieprawidłowości w rozwoju emocjonalno-społecznym w kolejnych okresach życia.
Jedną z pierwszych metod, jakie wprowadzamy pracując na zachowaniami trudnymi, jest chwalenie. Jest to technika, która powinna być stosowana przez nauczycieli kilka razy dziennie. Należy wzmacniać drobne pozytywne zmiany lub fragmenty wykonanej pracy, np. dziecko stanęło spokojnie, trzymając za rękę nauczycielkę idąc do sali, choć wyrywa się jeszcze idąc na plac zabaw: „Trzymałeś mnie za rękę, idąc do sali, super”. Dostrzeganie pozytywów w zachowaniach dzieci wymaga od nauczycieli wiele energii, uwagi oraz zmiany własnego sposobu myślenia i funkcjonowania.
Kolejnymi sposobami na zwiększenie liczby pożądanych zachowań jest zastosowanie systemu żetonowego i kontraktu behawioralnego. 

System żetonowy

Stosowanie systemów żetonowych można rozpocząć od około 4. roku życia. Dziecko zbiera punkty, żetony, które następnie może wymienić na dowolną wybraną przez siebie nagrodę. Żetonami mogą być kamyki, guziki przyczepiane do tabliczki lub wrzucane do pojemnika, uśmiechnięte buźki, plusy wpisywane w tabelkę narysowaną przez nas na kartce. To, co dziecko otrzyma, musi być wcześniej ustalone. Po zebraniu wszystkich żetonów dziecko wybiera nagrodę z tablicy nagród (zbiór zilustrowanych czynności, zdarzeń, przedmiotów atrakcyjnych dla niego). Podczas podawania żetonów bardzo ważne jest powiedzenie mu dokładnie, za co otrzymało punkt. Nauczyciel za każdym razem wraz z podawaniem żetonu powinien dokładnie sprecyzować, za co nagradza, np. po przecięciu kartki papieru nożyczkami, należy powiedzieć: „bardzo ładnie przeciąłeś kartkę”. Nagroda musi być dostarczona od razu po określonym zachowaniu. Im szybciej dziecko ją dostanie, tym większe prawdopodobieństwo, że umiejętność pojawi się w przyszłości, np. jeżeli będziemy nagradzać dziecko za powiedzenie „dzień dobry”, będzie się ono częściej witało z innymi. Ważne jest ustalenie, ile razy dziennie dane zachowanie może być punktowane oraz wypisanie listy nagród z podziałem na małe i duże lub małe, średnie i duże. W momencie wprowadzania tabliczki żetonowej nie powinno być na niej zbyt dużo żetonów – ich liczbę należy zwiększać w miarę postępów dziecka. System ten powinien być zawsze widoczny dla dziecka i należy starać się, aby widziało ono otrzymywanie poszczególnych żetonów na tabliczce. Najlepiej, jeśli dziecko samo zauważy, że uzbierało wszystkie. Niewskazane jest przerywanie zadań nagradzanych za pomocą żetonów, np. danie dziecku dwóch żetonów na rytmice, pójście z nim na plac zabaw i kontynuowanie zbierania żetonów po placu zabaw. Gdy stosujemy jakąkolwiek metodę żetonową, nie należy odbierać dziecku tych, które już zdobyło. Dziecko będzie mniej chętnie pracowało za żeton, mając świadomość, że w każdej chwili może go stracić, jeżeli w przyszłości nieodpowiednio się zachowa.

Kontrakt behawioralny

Kontrakt jest umową między dzieckiem, mniejszą grupą, grupą dzieci a nauczycielem, która musi zostać zawarta tuż przed wykonaniem danej czynności lub zadania. Kontrakt behawioralny jasno określa, co dziecko powinno zrobić, aby otrzymać wybraną nagrodę (Budzińska i Wójcik 2010). W codziennym życiu nauczyciele i rodzice często zawierają umowę z dzieckiem, mówiąc, że kiedy posprząta zabawki, będzie mogło obejrzeć bajkę, a gdy odrobi pracę domową, będzie mogło wyjść na hulajnogę. Jest to naturalny sposób, w jaki dorośli przekazują swoje oczekiwania i określają zasady otrzymania nagrody. Takie powiązanie trudno objaśnić dzieciom w wieku przedszkolnym. W tym celu stosuje się właśnie kontrakty behawioralne. Aby ułatwić dziecku zrozumienie treści kontraktu, jednocześnie z ustnym objaśnieniem prezentuje się formę wizualną. Zachowanie musi zostać opisane i przedstawione w taki sposób, aby wiedziało ono, jakie są oczekiwania umawiającej się z nim osoby – aby zrozumiało, co ma zrobić, 
by otrzymać tę nagrodę. Sposób ustnego objaśnienia zachowania i rodzaj graficznej prezentacji zależą od poziomu funkcjonowania dziecka. Inaczej będzie wyglądał kontrakt dla dziecka, które dopiero się zapoznaje z tą formą nagradzania, a inaczej dla takiego, które dobrze rozumie polecenia i umie czytać. 
Na początku analogicznie do systemu żetonowego należy określić oczekiwane zachowania oraz pamiętać, aby używać pozytywnych sformułowań, np.: „Gdy ktoś mnie woła, podchodzę do tej osoby”, „Podczas zajęć słucham, patrzę na nauczyciela i odpowiadam na pytania”, „Kiedy czekam w kolejce do łazienki mam spokojne ręce”. Zachowanie powinno zostać opisane tak, aby dziecko wiedziało, jakie są oczekiwania umawiającego się z nim nauczyciela. Na pierwszej stronie kartki przedstawiamy opis lub wizualne przedstawienie uczonej umiejętności, obok może znajdować się rzep, do którego dziecko przyczepi wybrane zdjęcie nagrody lub jej nazwę. Na odwrocie kontraktu mogą znajdować się małe symbole nagród – małe zdjęcie lub napis. Do nagradzania oczekiwanego zachowania opisanego w kontrakcie należy wykorzystać nagrody z ustalonej wcześniej listy. Przez stosowanie takiego systemu możemy uczyć umiejętności edukacyjnych, takich jak: prawidłowe trzymanie kredki, liczenie, słuchanie tekstu czytanego przez nauczyciela czy umiejętności społecznych: chodzenie z kolegą w parze, czekanie w kolejce do łazienki, proszenie o pomoc. Kontrakt powinien znajdować się w zasięgu wzroku dziecka. Kontrakty behawioralne szczególnie w wieku przedszkolnym mogą być wprowadzane razem z systemem żetonowym. 

Przykłady zastosowania systemu żetonowego i kontaktu behawioralnego w przedszkolu

Przykład 1.
Dziewczynka, lat 6. Podczas zajęć zorganizowanych dla całej grupy i wydaniu polecenia przez nauczyciela dziewczynka nie reaguje (nie patrzy na osobę wydającą polecenie, nie przerywa wykonywanej czynności, nie wykonuje polecenia). Zdarza się, że w przypadku powtórzenia polecenia i próby nakłonienia do wykonania prośby pojawia się agresja ze strony dziewczynki. Przed rozpoczęciem zajęć nauczyciel zawarł z dziewczynką kontrakt. Umówił się na przyznawanie plusów w zamian za branie udziału w zajęciach. Czas trwania zajęć (dydaktyczne, rytmika, gimnastyka, język angielski) nauczyciel podzielił na krótkie odcinki czasowe, podczas których obserwował, czy dziewczynka prezentuje zachowania opisane w kontrakcie. Jeżeli tak, nauczyciel zaznaczał „plus” na umowie. Po uzbieraniu wszystkich plusów dziewczynka otrzymywała wcześniej umówioną nagrodę. Jeżeli dziewczynka nie zachowywała się zgodnie z umową, niestety nie otrzymywała nagrody. Jednak nauczyciel powinien stworzyć ponowną sytuację, kiedy np. wydaje polecenie, zmniejszając stopień trudności i skracając czas trwania zadania. Ponowne uczenie należy przeprowadzić w taki sposób, by dziecko jak najszybciej odniosło sukces.
 

Przykład 2.
Chłopiec, 7 lat. Podczas zajęć zorganizowanych w sytuacjach np. słuchania pogawędki prowadzonej przez nauczyciela chłopiec gwiżdże i wydaje dźwięki, które uniemożliwiają nauczycielowi kontynuowanie zajęć, a pozostałym dzieciom skupienie uwagi na prezentowanych treściach. Natomiast podczas zabawy chłopiec bardzo często płacze i krzyczy w momentach, kiedy chce zabawki, do których nie ma dostępu, braku realizacji jego planu zabawy przez inne dzieci, czekania na swoją kolej, przegrywania, odmowy, doświadczenia najmniejszej porażki. Trening umiejętności społecznych, na które chłopiec uczęszczał, obejmował rozwijanie wszystkich deficytowych zachowań, takich jak proszenie o pomoc, nauka czekania, akceptowanie odmowy. Dodatkowo w grupie zawarto z chłopcem wizualny kontrakt polegający na wzmacnianiu cichego siedzenia podczas zajęć zorganizowanych i spokojnego rozmawiania podczas zabawy. Kartka kontraktu została podzielona na cztery części w różnych kolorach. 
Od dołu kartki można zobaczyć symbol pokazujący ciche siedzenie podczas zajęć zorganizowanych przez nauczyciela. Wyżej widać dzieci, które rozmawiają i się bawią. Obok znajdują się medale, które chłopiec otrzymywał od nauczyciela na początku zajęć, a później co 15 minut, jeżeli prezentował zachowania z koloru zielonego i żółtego. Dodatkowo została wprowadzona ramka, która przemieszczała się w zależności od zachowania dziecka. Wtedy, kiedy chłopiec zaczynał krzyczeć, nauczyciel przypinał ramkę do koloru pomarańczowego i jeżeli można było z chłopcem dalej rozmawiać lub zastosować techniki wyciszające, dziecko pozostawało w grupie, ale nie otrzymywało medali. Po uspokojeniu się osoba dorosła przepinała ramkę na kolor żółty lub zielony i chłopiec mógł kontynuować zbieranie żetonów. Po uzbieraniu wszystkich medali chłopiec wybierał sobie zabawę z kolegą w wybranym przez siebie pomieszczeniu w przedszkolu przez wyznaczony czas. Nauczyciel przepinał ramkę na kolor czerwony, kiedy chłopca nie udawało się uspokoić, a krzyk uniemożliwiał pracę i zabawę pozostałym dzieciom. Wtedy też dziecko wychodziło z nauczycielem do innej sali. 
 

Przykład 3.
Dziewczynka, lat 6. Rano podczas rozstawania się z opiekunem w przedszkolu dziewczynka odmawia pójścia z nauczycielem do grupy. Odmowa bardzo często prowadzi do głośnego krzyku i płaczu. Zawarto z dziewczynką kontrakt na spokojne przychodzenie do grupy. Wtedy, kiedy dziewczynka żegna się w szatni z rodzicem i wchodzi spokojna do grupy, nauczyciel uśmiecha się i mówi: „Cieszę się, że spokojnie pożegnałaś się z tatą”. Następnie podaje dziewczynce koszyk z nagrodami. Dziecko może wybrać sobie jedną z zabawek z koszyka na około 10 minut. Po wyznaczonym czasie interaktywną zabawkę czy książkę nauczyciel odkłada do koszyka.
 

Przykład 4.
Chłopiec, lat 5. Przed rozpoczęciem zajęć z podręcznikiem nauczyciel podchodził do chłopca i przypominał mu, jakie są zasady otrzymania żetonu – napisu „tak”. Na tabliczce znajdowały się obrazki oczekiwanych zachowań. Po prawej stronie była druga podpowiedź – ręka/dłoń, która służyła do nauki zgłaszania się do odpowiedzi. Kiedy chłopiec zaczynał mówić, nie podnosząc ręki, nauczyciel zamiast mówić kolejny: „Jeżeli chcesz coś powiedzieć, podnieś rękę”, podchodził do tabliczki dziecka i wskazywał na symbol ręki. Zajęcia z książką zostały podzielone na trzy odcinki czasowe. Po zakończeniu każdego z nich dziecko otrzymywało żeton – „tak”, który następnie wymieniało na nagrodę.
 

Przykład 5. 
System żetonowy przygotowany dla 5-letniego dziecka. Chłopiec podczas zabawy z rówieśnikami nie potrafił dzielić się z innymi. Mając np. koszyk z samochodami i trzymając jeden z nich w ręku, nie pozwalał – krzycząc – aby drugie dziecko wzięło jedno z pozostałych aut. Podobne trudności obserwowano u chłopca podczas dzielenia się wspólną przestrzenią w sali. Początkowo to nauczyciel wcielał się w rolę dziecka. Siadał obok chłopca i na początku tylko dotykał koszyka, innego samochodu i zabierał rękę. Za każdym razem, kiedy reakcja chłopca była spokojna, otrzymywał w miejsce rzepa sylwetkę pirata. Nauczyciel również bardzo chwalił chłopca: „Brawo, dotykam samochodu, oglądam, a ty jesteś spokojny”. W miejsca rzepów chłopiec otrzymywał sylwetki piratów. Po zapełnieniu statku piratami wybierał on atrakcyjną dla siebie aktywność. Później nagradzanie żetonem-piratem następowało za każdym razem, kiedy nauczyciel zauważył, że do chłopca zbliża się inne dziecko, a on jest opanowany. Nauczyciel wyszukał interesujący dla chłopca obrazek i zalaminował sylwetki piratów i statek. Następnie do żetonów przykleił kawałki twardej części rzepu, a do statku miękką część rzepu. Ostatni żeton-pirat może różnić się wyglądem od pozostałych, aby ułatwić dziecku zrozumienie, że zadanie zbliża się do końca.
 

Istnieją jednak aspekty rozwojowe, praktyczne i filozoficzne, które należy rozważyć, zanim wprowadzi się system żetonowy lub kontrakt behawioralny w grupie. W odniesieniu do dzieci młodszych należy mieć stale na uwadze typowe trudności rozwojowe, czy okresy nasilonego buntu. Zachowania traktujemy jako problemowe, jeśli natężenie, częstotliwość, czas utrzymania się i następstwa znacząco odbiegają od typowych zachowań dzieci w danym wieku. Zachowanie to nie zmienia się w czasie, a jeśli już – to nasila się, a nie znika (Kołakowski, Pisula 2014). Nieobojętne znaczenie ma motywacja wewnętrzna. Czynności, które są motywowane wewnętrznie, są wykonywane dla samej ich realizacji, dostarczają nam one przyjemności, satysfakcji albo są dla nas po prostu interesujące i ciekawe. Samo angażowanie się w działanie jest nagradzające i daje poczucie radości i spełnienia. To również podejmowanie działań, które wiążą się z naszymi wartościami, z robieniem tego, co jest dla nas ważne, w czym widzimy sens. Szkodliwy wpływ wzmacniania obserwuje się w przypadku zewnętrznego wzmacniania dziecka (pochwałą, żetonem, nagrodą) za wykonywanie czynności, które ono lubi i wykonywało już wcześniej dla własnej przyjemności. Taka sytuacja może mieć miejsce np. wtedy, gdy dziecko wykonuje prace plastyczne dokładnie, używa wielu kolorów, uwzględnia w niej wiele szczegółów. Jeżeli w takich wypadkach zastosujemy wzmocnienie zewnętrzne, możemy osiągnąć skutek przeciwny do zamierzonego. W trakcie wielu badań stwierdzono, że jeśli dzieciom umożliwi sie wykonywanie lubianej czynności, obiecując za nią nagrodę, to gdy przestanie być ona dostępna, podopieczni przestaną mieć zapał do robienia tego, co wcześniej tak bardzo lubiły. Ponadto, kiedy obiecamy dziecku nagrodę za wykonywanie lubianej, motywowanej wewnętrznie czynności, to jej jakość będzie niższa niż wtedy, gdy wykonywało ją bez możliwości otrzymania wzmocnienia (Bąbel, Wiśniak 2015). Na ogół lepiej jest nagradzać postępy i osiągnięcia dziecka w wykonywaniu danej czynności, a nie samo jej wykonywanie. Celem wzmocnienia powinno być sygnalizowanie dziecku, że dobrze wykonuje swoje zadanie, czyli zdobywa wiedzę, doskonali umiejętności i rozwija zdolności.


BIBLIOGRAFIA:

• Budzińska A., Skuteczna terapia dziecka z autyzmem. Praktyczny poradnik dla terapeutów i rodziców, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2020.
• Bąbel P., Wiśniak M., 12 zasad skutecznej edukacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2015.
• Kołakowski A., Pisula E., Sposób na trudne dziecko, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne 2014.
• Pilecki M.W. i in., Niepokojące zachowania dzieci w ocenie krakowskich nauczycieli przedszkolnych, „Psychiatria Polska” 2012, t. XLVI, nr 2.