O dzieciach, które straciły zaufanie do ludzi, a zawierzyły psu

Nie każde dzieciństwo i magia zaklęta w przedmiotach, zjawiskach i ludziach jest „lasem czarów” dla dziecka. Nie każdemu dziecku jest dane przeżywać „magicznej latarki cuda wywoływane na ściennej tapecie i gromadzenie długi czas pocztowych marek...”, cytując za Leopoldem Staffem. Dzieciństwo może też być najtrudniejszym z trudnych doświadczeń życiowych, którego wydarzenia przesądzą o dorosłości osoby, wpłyną na jakość relacji międzyludzkich, stan zdrowia psychicznego, zdominują decyzje podejmowane względem własnej osoby w przyszłości, wyznaczą status społeczny i zawodowy, zawyrokują o zaradności, decyzyjności i sukcesach, aby w konsekwencji przesądzić o jakości życia.

O jakich wydarzeniach mowa?

Chodzi tu o doświadczenie przez dziecko przemocy psychicznej, fizycznej i seksualnej. O doświadczenie zaniedbań, nadużyć i przekroczeń, których dopuściły się osoby dorosłe względem niego. Czy można opisać większy dramat? Jak pomóc dziecku skrzywdzonemu przez dorosłego, nierzadko przez własnego rodzica? Jak naprawić wyrządzone krzywdy i czy da się to zrobić? Jak nie dopuścić do eskalacji traumatycznych doświadczeń małoletniej ofiary? Co ja, jako pedagog specjalny i dogoterapeuta, mogę zrobić dla dziecka z rysem ofiary przemocy? Co zrobić, aby dzieciństwo z tak ciężkim bagażem „(...) było jak podróż szalona po świecie, Pełne przygód odjazdy w wszystkie świata częście... Sen słodki, niedorzeczny, jak szczęście... jak szczęście...”.

W uzyskaniu odpowiedzi na te pytanie pomogło mi to, że moje drogi zawodowe skrzyżowały się z działaniami specjalistki z zakresu diagnozy i terapii dziecka wykorzystywanego seksualnie – pani Agnieszki Białogłowskiej, dziś mojej serdecznej koleżanki. To ona wprowadziła mnie w bardzo trudny i wymagający obszar terapii i współpracy z dziećmi po przemocy seksualnej. Z racji wykonywanego zawodu nie były mi obce oddziaływania zwierzętami na sferę psychiczną dzieci w normie, z różnym rodzajem niepełnosprawności, w tym intelektualnej, fizycznej i sensorycznej. Po raz pierwszy natomiast miałam mieć styczność z dziećmi po traumatycznych doświadczeniach, co więcej – będących w traumie.

Założenie, jakie przyjęłyśmy, miało na celu włączenie sesji z psem jako elementu wspomagającego terapię pokrzywdzonych. Zależało nam na wytworzeniu przyjaznej atmosfery, wprowadzeniu do gabinetu nowego ogniwa będącego składową oddziaływań głównego terapeuty – pani Agnieszki. Tym ogniwem były psy rasy labrador.

Terapia dziecka wykorzystywanego seksualnie to żmudny proces udzielania małoletniej ofierze wsparcia psychologicznego przy jednoczesnym ustalaniu bolesnych faktów na temat rodzaju i form doświadczonej przemocy przez osobę pokrzywdzoną oraz wyłonienie sprawców tych czynów. Wobec tak dotkliwych przeżyć dziecka, obecność psa na wybranych sesjach z terapeutą miała być elementem:

• odstresowującym,
• łagodzącym trudną i bolesną terapię,
• kojarzenia osoby terapeuty (tu pani Agnieszki) nie tylko z jednym sposobem pracy,
• przeplatającym również miłe skojarzenia z gabinetem (salą terapii), a nie wyłącznie korelacji pacjent–terapeuta,
• odciągnięcia dziecka od traumatycznych doświadczeń i przekierowania jego uwagi na psa oraz związane z nim tematy,
• dowartościowania dziecka,
• ułatwiającym dotarcie do małego pacjenta przez zacieśnianie więzi dzięki obecności psa,
• prowadzenia wspólnych rozmów z terapeutą na inne niż dotychczas tematy (o psach i innych zwierzętach),
• nadarzającej się okazji do poznawania nowych osób – dogoterapeuty.

Dlaczego właśnie pies?

Pies stanowi wartość samą w sobie. Zwierzę jest osobowością, która wnosi nowy rodzaj bodźców do terapii niedających się zastąpić innymi. Ma to związek z fenomenem odmiennego gatunku. Pies jest źródłem wielu przyjemnych doznań odczuwanych jednocześnie: oddziałuje na wzrok – wiodący zmysł u ludzi. Można podziwiać wygląd czworonoga, umaszczenie, budowę, sposób poruszania się. Pies oddziałuje na dotyk – jest miękki, ciepły, delikatny, ma wilgotny nos. Ponadto zwierzę wydziela ciepło, jest miłe w dotyku, co zaspokaja potrzebę bliskości oraz rozwija zmysł czucia (dostymulowuje sensorycznie). Dlatego dogoterapia nazywana jest również terapią kontaktową3. Pies oddziałuje na słuch – paradoksalnie nie mówi, a więc dostarcza ciszy mogącej być przerwaną oddechem psa, dyszeniem, mruczeniem, szczeknięciem. Pies łatwo nawiązuje bliski kontakt z człowiekiem. Czworonóg inicjuje relację spontanicznie, co wynika z jego natury, ale również szkolenia. Pies szkolony do zajęć dogoterapii będzie posiadał większy repertuar pożądanych zachowań aniżeli zwierzę nieszkolone, co wcale nie oznacza, że zostanie pozbawione naturalnych odruchów. Merdanie ogonem na widok dziecka, przyjmowanie łagodnej postawy (ciała, uszu, pyska) oczekującej na pozwolenie podejścia do dziecka, podstawienie głowy pod rękę pacjenta, trącanie nosem, lizanie po twarzy/rękach, podanie łapy z pozycji siadu, leżenie z uniesioną głową – to przykłady inicjowania kontaktu niemożliwych do spełnienia z inną osobowością, jak tylko z psem. I właśnie w tym tkwi sedno.

Ponadto, jeśli spojrzymy na głowę psa, a dokładnie jego pysk, wyodrębnimy te same części ciała, które posiada człowiek: oczy, nos, uszy, usta (wargi psa). Jednocześnie jest to wizerunek odbiegający od ludzkiej fizjonomii, a w szczególności różniący się mimiką. Ludzka twarz może przybierać różne oblicza, wyrażać wiele emocji (złość, radość, strach, zaskoczenie, obrzydzenie i inne), w tym złożone, albo nie okazywać ich wcale („pokerowa twarz”). Wspominam o tym, ponieważ psia morda uzewnętrznia znacznie mniej, mimika jest prosta i nigdy nie bywa dwuznaczna. Emocje psa, czy też jego intencje odczytuje się z postawy i ruchów ciała zwierzęcia, których repertuar jest ograniczony, to znaczy łatwy do zrozumienia i autentyczny.

To wszystko składa się na poczucie radości z bycia w towarzystwie wyjątkowej istoty, którą jest pies. Wielki twórca terapii z udziałem zwierząt, psychiatra B. Levinson zauważył, że „obecność psa jest nieograniczenie tolerancyjna, co sprzyja poczuciu bezpieczeństwa, akceptacji, samoakceptacji i panowania nad sobą”.

Zwierzęta sprzyjają rozwojowi emocjonalnemu osób będących w okresach wyobcowania, odrzucenia lub kryzysu4. Kontynuacja badań i doświadczeń terapii z psami wyłoniła na przełomie dziesięcioleci wiele wniosków, a te podkreślają, że psy pełnią funkcję „społecznego katalizatora”, ponieważ pomagają oddalić uczucie strachu, obawy, rozpaczy, samotności i odosobnienia. Ponadto zwierzę może pełnić w życiu człowieka wiele ról: przyjaciela, dziecka, partnera. Pies „(...) pomaga człowiekowi leczyć rozczarowanie, które odczuwamy w sytuacjach, kiedy musimy sami walczyć z całym światem”5. Psy kochają bezgranicznie, nie oceniają, nie krytykują, są wspierające, zaznaczają swoją obecność nienarzucającym się istnieniem tuż obok...

Efekt interakcji człowieka ze zwierzętami nie ogranicza się tylko do takich reakcji naszego organizmu, ale dodatkowo jest powiązany z procesami biochemicznymi. Z licznych badań naukowych wynika, że bliska obecność zwierzęcia obniża przyspieszone tętno, wyrównuje oddech, obniża ciśnienie krwi. Głaszcząc psa, organizm ludzki zaczyna produkować prolaktynę – zwaną hormonem szczęścia, i oksytocynę – zwaną hormonem miłości, która odpowiada za stany emocjonalne, a w tym m.in. sprzyja nawiązywaniu relacji międzyludzkich, wzmaga empatię, ufność, chęć do współpracy i przebywania w grupie. Ponadto odpowiedni poziom oksytocyny w organizmie poprawia odporność na stres, utrzymuje stabilność emocjonalną, a także pozytywnie wpływa na kompetencje społeczne. Jednocześnie kontakt ze zwierzęciem stabilizuje inny hormon – kortyzol, czyli hormon stresu. Przebywając w bliskim kontakcie z psem następuje spadek kortyzolu we krwi7.

Pies skutecznie zatem obniża poziom stresu wywołany negatywnymi bodźcami. Znacznie łatwiej zeznawać dziecku, tj. relacjonować zdarzenia, w których zostało skrzywdzone fizycznie lub/i psychicznie, jeśli może głaskać psa albo tylko na niego patrzeć. Pies stanowi opokę i kontrast, wobec twardych procedur przesłuchań, których celem jest ostatecznie dobro poszkodowanego dziecka8. W Polsce mamy doświadczenia związane z udziałem czworonogów podczas przesłuchiwań nieletnich. Zainicjowała ją Fundacja Dogoterapeutyczna „Właśnie Tak” z siedzibą w Bydgoszczy. W porozumieniu z Komendą Miejską Policji opracowano program tzw. miękkiego przesłuchania, gdzie osią miał być pies jako element łączący nieletniego (poszkodowanego), pracownika policji i dogoterapeutę9.

Dzieci, które zostały skrzywdzone przez osoby dorosłe, a krzywda ta naruszyła ich cielesność i godność osobistą, mają trudności w nawiązywaniu oraz utrzymywaniu prawidłowych relacji z ludźmi, problemy z zaufaniem, a także poczuciem bezpieczeństwa. Pies nie jest człowiekiem, więc nie stanowi źródła zagrożenia, jak potencjalnie każda osoba. Oczywiście rolą terapeuty czy psychologa jest zweryfikowanie tego podejścia w toku postępowania terapii z dzieckiem i odbudowywanie wiary pokrzywdzonego w siebie samego oraz innych ludzi. Jednocześnie niezbędne jest wyłonienie sprawcy i określenie jego czynów jako złych oraz uwolnienie ofiary od negatywnych skutków jego postępowania. Może właśnie dlatego aspekt włączenia psa do terapii dziecka po wykorzystywaniu seksualnym jest tak obiecujący w profilaktyce. Silnie oddziałujący na pacjenta stres, wynikający z aktów przemocy człowieka do człowieka, zostaje wówczas zredukowany przez kontakt ze zwierzęciem. Na potwierdzenie tego faktu oraz szczególną uwagę zasługuje oficjalne przedsięwzięcie wprowadzenia dogoterapii do leczenia wybranych zaburzeń somatycznych i neuropsychiatrycznych, a do tych zalicza się zespół stresu pourazowego (PTSD, ang. post traumatic stress disorder). W 2000 roku w Niemczech opracowano pilotażowy program przeprowadzania przesłuchania poszkodowanego dziecka w obecności psa terapeutycznego, przy czym dogoterapię ograniczono wyłącznie do ofiar przestępstw na tle seksualnym11. Oprócz ujętych przeze mnie do tej pory aspektów korzyści wynikających z kontaktu z psem terapeutycznym, niemieccy dogoterapeuci podkreślają jeszcze jeden: „Pies jest aseksualny, co ma duże znaczenie dla ofiar przestępstw popełnionych na tle seksualnym”12. Oprócz momentu przesłuchiwania pies towarzyszy również poszkodowanym na etapie postępowania sądowego.

Na tym świecie było też miejsce na udzielenie pomocy i wsparcia trojgu nieletnim pacjentom, którzy wskutek traumatycznych doświadczeń zostali pozbawieni przeżywania niewinnego dzieciństwa i jego beztroskich uroków. Podjęłam z nimi dogoterapię w gabinecie terapeutycznym specjalisty z zakresu diagnozy i terapii dziecka wykorzystywanego seksualnie. Wspólnie z panią Agnieszką Białogłowską spotykałyśmy się z dziećmi w różnym wieku, z trzyletnią Kasią, jedenastoletnim Kubą i dwunastoletnią Basią (imiona zostały zmienione). Każde z dzieci doświadczyło różnych form przemocy.

Oto emocjonalne wsparcie, jakie zastosowałam w toku dogoterapii:

• możliwość nawiązywania swobodnego i niewymuszonego kontaktu z psem,
• poczucie decyzyjności dzieci o tempie zapoznawania się kontaktowo ze zwierzęciem,
• dokonanie wyboru miejsca (na podłodze, na fotelu) i pozycji (na stojąco, siedząco, leżąco) obok psa,
• samodzielne dobieranie akcesoriów psich, którymi pacjenci mogli stopniowo zmniejszać dystans i jednocześnie nawiązywać bliską więź z czworonogiem (kolorowe obroże, różnej długości smycze, grzebienie do sierści, rękawice i szczotki do masowania psa, piłeczki różnej wielkości, pluszowe zabawki, sznury i gumowe zabawki dla psa, miska na wodę i na karmę, smakołyki psie, łyżki z długą rączką do podawania smakołyków),
• zadawanie pytań (odpowiednio do wieku i o zróżnicowanym poziomie trudności), na które dziecko z dużym prawdopodobieństwem zna odpowiedź typu: „Jak masz na imię?, Jakiego koloru jest pies?, Gdzie pies ma ogon?, Jak nazywa się lekarz dla psa?, Jak nazywa się miejsce, gdzie przebywają psy, które nie mają domów?, Czy pies je czekoladę i pije herbatę?, Czy chcesz założyć psu obrożę?, Jaką obrożę mam zapiąć psu, zieloną czy tęczową?, Czy chcesz, żeby piesek usiadł obok Ciebie?” itp.,
• chwalenie dziecka za najdrobniejsze gesty i prawidłowe postawy prezentowane wobec psa,
• akcentowanie i interpretowanie zachowania psa, jako wzmacniającego poczucie wartości pacjenta typu: „Frodo merda ogonem, to znaczy, że bardzo Cię lubi”, „To była świetna odpowiedź, Melisa chce Ci podać łapę”, „Pies Cię uważnie słucha”, „Frodo poda Ci piłkę, chce się z Tobą pobawić”, „Melisa odsłania brzuch, bo lubi, kiedy robisz jej masaż” itp.,
• nauka relaksacji w obecności psa,
• nabywanie podstawowych umiejętności dbania o potrzeby zwierząt (nalanie wody do miski, nagrodzenie psa smakołykiem za dobrze wykonanie zadanie),
• rozbudzanie radości i entuzjazmu w dzieciach oraz ciekawości dotyczącej psiego świata,
• kształtowanie poczucia sprawstwa i przekonania, że podejmując jakiś wysiłek, można osiągać cele, o których myślimy,
• zachęcanie do samodzielnego wyrażania swoich opinii na różne tematy i zagadnienia oraz umacnianie dzieci w przekonaniu, że mają prawo do własnego zdania,
• i inne.

Rezultaty sesji Kasi, Kuby i Basi z psami Frodem i Melisą w ujęciu całościowym ukazują zaistniałe zmiany w zachowaniu dzieci oraz ich samopoczucie. Zmiany te przyczyniły się do progresu w terapii wiodącej.

Każde dziecko:

• nabrało zaufania do psów,
• nawiązało bliski kontakt dotykowy ze zwierzęciem,
• szczerze się uśmiechało i radośnie zaśmiało się w czasie trwania dogoterapii,
• skorzystało z możliwości użycia akcesoriów dla psów,
• głaskało psa, dotykało jego sierści, przytulało się do psa,
• zaakceptowało bliską obecność czworonoga,
• rozluźniło się, zmieniło postawę ciała na otwartą (szeroko otwarte ramiona), swobodną (leżenie na podłodze obok psa),
• skorzystało z możliwości zabawy z psem,
• dało się polizać psu;
• wyraziło chęć powtórnego spotykania się z psami,
• koncentrowało uwagę na zwierzęciu, wykonywanych przez siebie czynnościach i komunikatach dogoterapeuty,
• nawiązało interakcję z terapeutami,
• zostało zmotywowane do aktywnego uczestnictwa w sesji,
• chętnie wykonywało polecenia terapeuty,
• podjęło odpowiedzialność za nalanie wody psu do miski,
• zachowywało się w stosunku do psa delikatnie, rozważnie, z czułością,
• pokonało lęk przed nowym doświadczeniem, poznaniem nowego terapeuty,
• dostosowało się do nowych warunków terapii,
• nawiązało naturalną więź ze światem oraz światem przyrody.

Jeśli moja praca i moje ukochane psy – którym w tym miejscu dziękuję uniżenie za wkład, jaki wnoszą swoją obecnością w świat dzieci – przyczynią się choćby w niewielkim stopniu do poprawy jakości życia i dzieciństwa osób, które zostały skrzywdzone przez dorosłych, to warto podejmować każdy wysiłek terapeutyczny. Warto również korzystać i zwracać się do świata natury w celu uzdrawiania ludzi, a także wzmacniania efektów leczenia i oddziaływania psychologicznego, psychiatrycznego, pedagogicznego, medycznego czy resocjalizującego kontaktem ze zwierzętami i roślinami. Bo jeśli dzieci straciły zaufanie do ludzi, a zawierzyły psu, to znaczy, że my dorośli dostaliśmy drugą szansę na to, aby przywrócić szczęśliwe dzieciństwo osobom, które je utraciły nie ze swojej winy, a zwierzęta chcą nam w tym pomóc.

Leopold Staff, Wybór poezji, „Dzieciństwo”.

1. S. Ellis, P. Junor, Żyjący z wilkami, Rozdział 2 Dzieciństwo na Norfolskiej wsi, Foksal, Warszawa 2015, s. 29.
2. M. Michalewska, Terapeuta i pies. Emocjonalna wymiana barterowa, „SYGNAŁ – magazyn nauczyciela”, 2019, 12, s. 45.
3. M. Czerwińska, Terapia z udziałem psa w kontekście historycznym i współczesnym, [w:] Terapia psychopedagogiczna z udziałem psa. Wybrane zagadnienia, red. M. Włodarczyk-Dódka, Ostróda 2006, s. 7.
4. Ibidem, s. 8.
5. S. Ellis, P. Junor, op. cit., Rozdział 15 O mały włos, s. 161.
6. P. Ćwik, Zwierzoterapia, Czworonóg zamiast farmaceuty, „Sekrety medycyny”, 2019, nr 3 (marzec–maj), s. 50.
7. M. Michalewska, op. cit., s. 47.
8. M. Czerwińska, op. cit., s. 11.
9. S. Ellis, P. Junor, op. cit., Rozdział 7 Kwestia moralności, s. 80.
10. K. Sipowicz, E. Najbert, T. Pietras, Dogoterapia w leczeniu wybranych zaburzeń somatycznych i neuropsychiatrycznych, [w:] Dogoterapia. Terapia z udziałem psa. Podstawy kynopedagogiki, PWN, Warszawa 2016, s. 113.
11. Ibidem.
12. S. Ellis, P. Junor, op. cit., Rozdział 23 Jesteś tym, co jesz, s. 242.
13. S. Ellis, P. Junor, op. cit., Rozdział 33 Mam marzenie, s. 328, 329.