Seksualność dorosłych osób z niepełnosprawnością intelektualną – relacje, zachowania seksualne, rodzicielstwo i ryzyka

Stan niepełnosprawności intelektualnej charakteryzują nie tylko ograniczenia w zakresie funkcjonowania poznawczego, ale także trudności w zachowaniu przystosowawczym (adaptacyjnym), które wpływają na sposób radzenia sobie z zadaniami i wyzwaniami życia codziennego. Inteligencja niższa niż przeciętna nie wpływa na biologiczny aspekt rozwoju seksualnego. Procesy dojrzewania płciowego, wiek, w którym pojawiła się pierwsza miesiączka, okres występowania u chłopców polucji, płodność czy zdolność do aktywności seksualnej jest podobna jak u osób w normie intelektualnej. W tym obszarze zauważalne jest duże podobieństwo do fazowego przebiegu rozwoju seksualnego osób z rozwojem neurotypowym. W sytuacji, gdy niepełnosprawności intelektualnej towarzyszą dodatkowe problemy neurorozwojowe (np. mózgowe porażenie dziecięce, epilepsja, wady genetyczne), częściej zdarza się przedwczesne idiopatyczne dojrzewanie (co wynika z wad rozwojowych ośrodkowego układu nerwowego oraz funkcjonowania osi podwzgórze–przysadka mózgowa), problemy w rozwoju drugorzędowych cech płciowych czy obniżona płodność. 

Zdolności adaptacyjne można określić jako umiejętności życiowe, które warunkują niezależne życie zgodnie z przyjętymi zasadami funkcjonowania w społeczeństwie. Umiejętności te obejmują trzy obszary – koncepcyjny, społeczny i praktyczny (zob. ryc. 1). Utrudnienia w rozwoju zachowań przystosowawczych będą w istotny sposób wpływały na seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną, choćby w zakresie umiejętności nawiązywania oraz podtrzymywania relacji emocjonalnych i intymnych, identyfikowania zachowań jako seksualnych, samoobrony przed przemocą seksualną. Od zdolności adaptacyjnych zależeć będzie także rozumienie, czym jest prywatność i intymność, przestrzeganie społecznych norm angażowania się w zachowania seksualne. 

Podsumowując, można wskazać, że im niższy iloraz inteligencji i niższe kompetencje w zakresie zachowań przystosowawczych, tym większe trudności będzie miała osoba w zakresie doświadczania i wyrażania swojej seksualności, budowania relacji, dostępu do edukacji i poradnictwa seksualnego. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mające dużą liczbę doświadczeń życiowych i społecznych oraz wystarczający trening w zakresie umiejętności przystosowawczych, dodatkowo otoczone siecią wsparcia społecznego, mają największą szansę na prowadzenie autonomicznego i satysfakcjonującego życia seksualnego. Zwykle są to osoby z lekką oraz niektóre osoby z umiarkowaną niepełnosprawnością intelektualną.

Czynniki kształtujące seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną

O ile seksualność każdego z nas jest „kontrolowana” i „regulowana” przez normy społeczne i prawne, o tyle seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną determinowana jest także przez inne czynniki. Na przeżywanie seksualności przez dorosłe osoby z niepełnosprawnością intelektualną istotny wpływ mają postawy społeczeństwa, stosunek rodziców i specjalistów, wyznawane przez nich wartości czy stopień otwartości na tematy związane z płciowością. Tworzą one istotny kontekst dla możliwości lub braku sposobności do doświadczania i ekspresji seksualności przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną. 

Podkreślić należy, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną stanowią grupę szczególnie narażoną na dyskryminację, ponieważ często odmawia się im możliwości eksplorowania i rozwijania seksualności, właśnie ze względu na negatywne i restrykcyjne postawy społeczne. Wynikają one przede wszystkim z niedostatecznej świadomości, nadmiernych obaw, utrwalonych mitów i stereotypowego postrzegania potrzeb osób z niepełnosprawnością intelektualną. Osoby te są opisywane jako hiposeksualne (pozbawione potrzeb seksualnych) lub hiperseksualne (o zdecydowanie większym libido). Taki sposób myślenia pociąga za sobą określone działania, stanowiące bariery w wyrażaniu siebie przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną (zob. ryc. 2). 

Szczególnie ważne są postawy, jakie wobec seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną przyjmują osoby znaczące – rodzice oraz specjaliści zaangażowani we wspieranie tej grup...