Seksualność małych dzieci

Pracując w przedszkolu czy w innej placówce lub też będąc rodzicami małych dzieci, możemy stać się niekiedy świadkami ich zachowań, które mają seksualny charakter. Jest to nieuniknione, ponieważ to właśnie w wieku przedszkolnym dziecko eksploruje świat, siebie, relacje z innymi i dokonuje kilku nowych odkryć:

• odkrycie pierwsze: moje ciało jest źródłem nowych doznań. Dziecko odkrywa, iż dotykanie niektórych części ciała niesie za sobą inne, nieznane dotychczas doznania, dające przyjemność i odprężenie;
• odkrycie drugie: ty jesteś inny/inna niż ja. Kontakt z innymi dziećmi w wieku przedszkolnym pozwala odkryć różnice w wyglądzie ciała dziewczynki i chłopca;
• odkrycie trzecie: my, to nie to samo co dwie oddzielne osoby. Znając siebie i swoje ciało, znając też rówieśnika odmiennej płci dziecko zaczyna odkrywać łączącą ich relację, co z kolei prowadzi do podejmowania wspólnej aktywności, której najczęstszą formą są zabawy określane jako „erotyczne” lub „pseudoseksualne”1.

Dzięki powyższym odkryciom dziecko ma możliwość doświadczania siebie jako istoty seksualnej. A co na to dorośli? Zwykle budzi to w nich całą plejadę trudnych do poskromienia uczuć: od lęku, przez złość, poczucie wstydu, aż nawet po rozpacz i poczucie bezradności. Te uczucia z kolei popychają ich do podejmowania różnych działań, nie zawsze jednak skutecznych i nie zawsze właściwych. 
W związku z tym poniżej prezentuję kilka praktycznych porad dotyczących reagowania na wybrane przejawy seksualności dzieci. Świadomie nie dokonywałam rozróżnienia między dziećmi sprawnymi, neurotypowymi oraz dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną czy spektrum autyzmu. Opisane propozycje oddziaływań mogą bowiem odnosić się do wszystkich grup dzieci.
 
W literaturze wymienia się cztery kategorie przejawów seksualności prezentowanych przez małe dzieci:

• zachowania masturbacyjne,
• orientacyjne (ich celem jest zdobycie informacji na temat różnic anatomicznych w budowie dziewczynek i chłopców, kobiet i mężczyzn oraz funkcji, jakie spełniają rzeczone różnice),
• interakcyjne (zabawy z innymi dziećmi),
• twórcze (rysunki, ulepianki o treściach seksualnych)2. 

Ze względu na ograniczone ramy niniejszego artykułu, nie jest możliwe opisanie niniejszych zagadnień w szerszym kontekście. Odsyłam czytających do literatury na ten temat.

1. Masturbacja wczesnodziecięca

Jednym z najczęściej obserwowanych przejawów dziecięcej seksualności jest masturbacja. Polega ona zazwyczaj na dotykaniu, drażnieniu narządów płciowych (u dziewcząt łechtaczki lub warg sromowych, zaś u chłopców – penisa) w celu uzyskania przyjemności. Podczas tych czynności można zaobserwować wyraźne pobudzenie emocjonalne, czerwienienie lub blednięcie, pocenie itp., po czym następuje kulminacja (choć u dziecka trudno nazwać ją orgazmem) prowadząca do zaprzestania masturbacji.

Czy wszystkie dzieci się masturbują?
Oczywiście nie wszystkie, ale duża część dorosłych pamięta ze swego dzieciństwa takie zachowania i przyjemne doznania im towarzyszące. Nasilenie zachowań autoerotycznych przypada zazwyczaj na okres przedszkolny, choć można je też zauważyć u kilkumiesięcznych dzieci. W drugiej połowie pierwszego roku życia część dzieci eksploruje swoje genitalia tak, jak wcześniej poznawało swoje dłonie, stopy czy palce3.
Dzieci stymulują swoje genitalia w różny sposób. Niektóre zaciskają okolice krocza na poduszce, klinie w wózku czy maskotce. Inne pocierają lub uciskają genitalia dłońmi przez ubranie lub pieluchę. Jeszcze inne pocierają ciałem o materac, dywan czy fotel.

Dlaczego małe dziecko się masturbuje?
Powody mogą być różne. Przede wszystkim jednak dlatego, że stymulacja bardzo wrażliwych na dotyk części ciała daje dziecku przyjemne doznania zmysłowe, czasem poczucie bezpieczeństwa i ulgę. M. Beisert4 wyróżniła trzy rodzaje masturbacji dziecięcej, biorąc pod uwagę funkcje, jakie pełnią. 

Masturbacja rozwojowa
Największa grupa dzieci masturbuje się w celu osiągnięcia przyjemności. Być może, dziecko przez przypadek lub podczas zabiegów pielęgnacyjnych odkryło, że dotyk, pocieranie intymnych części ciała daje przyjemność i odprężenie, więc powtarza te czynności. 
Schemat każdej stymulacji jest zwykle taki sam lub podobny i dziecko nie ukrywa swojego zachowania, przynajmniej do momentu interwencji dorosłego. Ten rodzaj masturbacji należy uznać za normalną aktywność typową dla wieku przedszkolnego.

Masturbacja eksperymentalna
Część dzieci się masturbuje, ponieważ są ciekawe swojego ciała, doznań z niego płynących i zwykle nie ukrywają swoich prób eksploracji. Dziecko zaczyna poddawać ciało (wraz z genitaliami) eksperymentom, wszystkim, które tylko przyjdą mu do głowy. Od samego dotyku okolic genitalnych przechodzi do prób wkładania przedmiotów w otwory ciała oraz od stymulacji rękoma przechodzi do stymulacji przedmiotami. Z tego względu ten rodzaj masturbacji nie ma powtarzalnego charakteru, ponieważ każdy eksperyment jest inny. Czasem zachowania dziecka są niebezpieczne, gdyż prowadzić mogą do uszkodzenia ciała, dlatego wymagają interwencji rodzica.
Dość łatwo jest jednak przeprowadzić taką interwencję. Wytłumaczenie dziecku, że może zrobić sobie krzywdę i potrzebna będzie interwencja lekarza, zaspokojenie ciekawości dziecka zwykle przynosi pożądany efekt. 

Masturbacja instrumentalna
W przypadku niektórych dzieci masturbacja jest zachowaniem sygnalizującym istnienie problemu, z którym dziecko nie potrafi się skutecznie uporać: 

• Poprzez masturbację dziecko może radzić sobie z poczuciem osamotnienia, brakiem miłości. W sobie szuka pocieszenia.
• Dziecko może masturbować się, gdy nie potrafi poradzić sobie z napięciem emocjonalnym, stresem, lękiem lub złością np. w sytuacji gdy przed dzieckiem stawiane jest zadanie, z którym nie potrafi sobie poradzić, którego rozwiązanie wiąże się dla niego z dyskomfortem. Może stać się tak, że każda sytuacja stresująca dla dziecka będzie wyzwalać masturbację, ponieważ dziecko sięgnie po strategię, której się nauczyło, która jest znana, skuteczna i przynosi chwilową ulgę.
• Niektóre dzieci masturbują się, gdy są zmęczone i przestymulowane ilością ćwiczeń, zajęć, a także przeciążone nadmiarem bodźców sensorycznych (szczególnie dzieci, u których występuje nadwrażliwość w obrębie różnych zmysłów).
• Część dzieci stosuje masturbację, chcąc uniknąć czegoś, co jest dla nich nieprzyjemne i czego nie lubią. Dziecko mogło bowiem dostrzec związek między tym, że kiedy dotyka części intymnych, rodzice szybko zabierają je do ulubionej czynności lub zabawy, by przestało to robić.
• Inne dzieci stosują masturbację, gdy w ich życiu brak przewidywalności, swoistej strukturyzacji dnia lub zajęć. 
• W innych przypadkach masturbacja staje się sposobem dostymulowania się, gdy u dziecka występują zaburzenia przetwarzania sensorycznego, a zwłaszcza w postaci podwrażliwości (niedowrażliwości) dotykowej. Dziecko poszukuje silnych bodźców i dostarcza ich sobie w obszarze genitalnym, który jest bardzo wrażliwy na bodźce dotykowe. Może ponadto stymulować się intensywnie, gdy jest on przykryty pieluchą, czyli przeszkodą, która utrudnia odbiór wrażeń dotykowych.
• Masturbacja może także stać się sposobem poszukiwania przez dziecko uwagi dorosłych lub innych osób z otoczenia. Gdy dziecko się masturbuje, wywołuje swoim zachowaniem jakieś reakcje osób z otoczenia i zwykle są one silne. Nawet jeśli są negatywne, dziecko uzyskuje to, czego pragnie – zainteresowanie, uwagę. Jeśli więc jego inne zachowania nie będą wystarczająco wzmacniane, uzna tę strategię za skuteczną i będzie ją stosować.
• Niektóre dzieci stymulują genitalia, gdy się nudzą i pozostają bezczynne. Dotyczy to szczególnie tych dzieci, które mają dużą potrzebę aktywności, również fizycznej lub po prostu nie potrafią same się czymś zająć, np. dzieci nisko funkcjonujące intelektualnie.
• U części dzieci masturbacja jest sygnałem problemów zdrowotnych, np. infekcji układu moczowego, obecności pasożytów w organizmie, być może stanów zapalnych lub innych.
• Wraz z innymi objawami (nigdy w izolacji) masturbacja może wskazywać na to, że dziecko było lub jest ofiarą wykorzystywania seksualnego5.

Rodzice czasem wyrażają obawy, że ich dziecko ma być może silny popęd seksualny i dlatego się masturbuje. Należy pamiętać, że w wieku przedszkolnym popęd seksualny jeszcze „się nie zbudził”, przyjdzie na to czas w okresie dojrzewania. Masturbacji dziecięcej nie należy utożsamiać z masturbacją nastolatków lub dorosłych, która służy głównie rozładowaniu napięcia seksualnego.

Jak zareagować, gdy dziecko się masturbuje?6
Część z poniższych porad odnosi się do sytuacji przedszkolnych, natomiast część do sytuacji domowych. Ważne jest, by nauczyciel wyjaśnił rodzicom, w jaki sposób mogą/powinni/nie powinni reagować, gdy staną się świadkami masturbacji na terenie domu.

Krok pierwszy. Zatrzymaj się i pomyśl.

• Powstrzymaj się od reakcji silnie zabarwionej emocjonalnie. Jeśli reakcja będzie bardzo emocjonalna, możesz wzmocnić zachowanie. 
• Nie karz dziecka. Karanie jest nie tylko nieskuteczne, ale zazwyczaj wzmacnia masturbację! Nastąpi bowiem w dziecku konflikt dążeń i emocji: przyjemność, ulga jest skojarzona z lękiem i wstydem. Ale nagradzająca wartość masturbacji i tak okaże się silniejsza, więc dziecko do niej powróci. 
• Nie mów do dziecka: „Fuj”, „Fe”, „Co ty tam robisz?”, „Nie dotykaj siusiaka, bo będzie bolało”.
• Nie zawstydzaj dziecka.
• Nie oceniaj masturbacji w kategoriach „złego zachowania”, z którym trzeba walczyć.
• Nie walcz z dzieckiem i nie stosuj siły, by przerwać zachowanie.

Krok drugi. Podejmij doraźne działania.

• Ich celem jest przede wszystkim zadbanie o to, by zachowanie miało charakter intymny. Jeśli więc po raz pierwszy jesteś świadkiem zachowania masturbacyjnego i jeszcze nie wiesz, co jest jego przyczyną: 
• Zaproponuj dziecku inną aktywność typu zabawa, aktywność fizyczna, stymulacja polisensoryczna itp.
• Jeśli dziecko odrzuca Twoją propozycję, reaguje agresywnie przy próbie zmiany aktywności, zadbaj o jego intymność – niech inni nie będą świadkami jego zachowania. Przykładowo, przeprowadź do innego pomieszczenia (wraz z piłką, na której skacze), zasłoń dziecko parawanem i powiedz innym dzieciom, że dziecko musi zostać samo.
• Jeśli masturbacja odbywa się w miejscu intymnym i dziecko reaguje krzykiem lub płaczem przy próbie przerwania aktywności, po prostu zostaw je i wyjdź. Czasem brak interwencji bywa najlepszą reakcją. Przy czym w przedszkolu jest to działanie doraźne, a nie docelowe.
• Jeśli masturbacja ma miejsce w intymnej sytuacji (przed spaniem, we własnym pokoju), po prostu nie reaguj, wycofaj swoją obecność i przymknij drzwi.

Krok trzeci. Zastanów się, jaka może być przyczyna zachowań masturbacyjnych.
Postaw sobie pytania i spróbuj na nie odpowiedzieć:

• Czy masturbacja jest po prostu sposobem na uzyskanie przyjemności płynącej ze stymulacji ciała?
• Czy dziecko masturbuje się, bo odkrywa swoje ciało i eksperymentuje z nim?
• Czy przyczyną zachowań masturbacyjnych u dziecka mogą być problemy zdrowotne? 
• Czy masturbacja może być skutkiem nieodpowiedniej higieny? 
• Czy masturbacja jest odpowiedzią na zaburzenia sensoryczne? 
• Czy masturbacja jest sposobem radzenia sobie z napięciem emocjonalnym (lęk, stres, złość)?
• Czy masturbacja ma miejsce w sytuacjach nadmiaru bodźców, zmęczenia i braku strukturyzacji? 
• Czy masturbacja pojawiła się po jakimś trudnym dla dziecka wydarzeniu? 
• Czy masturbacja jest sposobem na nudę i brak aktywności? 
• Czy masturbacja jest sposobem unikania zadań, których dziecko nie chce podejmować? 
• Czy masturbacja jest sposobem zwrócenia na siebie uwagi?7

Jednocześnie także zastanów się:

• Czy dziecko stosuje bezpieczne techniki stymulacji? Czy nie uszkadza ciała?
• Czy masturbacja nie zakłóca jego funkcjonowania? Czy nie przeszkadza uczyć się, bawić, być z rówieśnikami lub innymi ludźmi? 
• Czy masturbacja odbywa się w miejscu intymnym?

Krok czwarty. Jeśli masz wątpliwości, poproś o pomoc inne osoby.
Jeśli jest Ci trudno ustalić, jakie mogą być przyczyny zachowań dziecka lub jeśli wahasz się, jakie działania podjąć, porozmawiaj z innymi osobami, które na co dzień pracują z dzieckiem, np. z terapeutą integracji sensorycznej, nauczycielem w przedszkolu, pedagogiem we wczesnym wspomaganiu. Dzięki rozmowie dowiesz się, czy dziecko masturbuje się także w innych sytuacjach niż te, które zaobserwowałeś. Specjaliści mogą także rozważyć z Tobą hipotezy dotyczące ewentualnych przyczyn.Może być pomocna także rozmowa z urologiem, a niekiedy neurologiem, jeśli podejrzewasz problemy zdrowotne. Jeśli natomiast jesteś zaniepokojony i czujesz się bezradny, skieruj rodziców na wizytę do seksuologa dziecięcego. 

Krok piąty. Podejmij interwencję pasującą do dziecka i sytuacji.

• Jeśli ustalisz, że masturbacja ma charakter instrumentalny, czyli dziecko stara się przez zachowanie zaspokajać swoje niezaspokojone potrzeby, uzupełniać niedobory, sygnalizuje problem, skup się na przyczynie, nie na samym zachowaniu! Określ obszary, w których trzeba popracować z dzieckiem,
• by wyeliminować istniejący problem,
• naucz dziecko innych sposobów radzenia sobie ze stresem, lękiem i zmniejsz poziom napięcia emocjonalnego u dziecka, np. przez proste relaksacje i ćwiczenia oddechowe, masaże, elementy praktyki uważności8 i wiele innych technik;
• zapewnij dziecku odpowiednią ilość aktywności fizycznej i świeżego powietrza;
• unikaj nadmiaru bodźców i przeciążenia nimi dziecka oraz zadbaj o strukturę dnia (by dziecko wiedziało, kiedy i co ma robić);
• zapewnij dziecku odpowiednie ćwiczenia, dzięki którym całe jego ciało będzie dostymulowane, np. zadbaj, by dziecko, które nosi pieluchę, na czas ćwiczeń pozostawało bez niej, a jedynie w ubraniu (ćwiczenia na piłce, w kocu, ćwiczenia rehabilitacyjne);
• realizuj ćwiczenia z zakresu integracji sensorycznej (opracowane przez terapeutę);
• obdarzaj dziecko uwagą w innych sytuacjach niż masturbacja.

Jeśli dziecko eksperymentuje z ciałem i robi to w sposób zagrażający zdrowiu, wyjaśnij mu, że tak nie należy robić oraz zaspokajaj jego ciekawość poznawczą dotyczącą ciała i seksualności (przy użyciu książeczek i obrazków).

Jeśli uznasz, że masturbacja ma u dziecka charakter rozwojowy i dziecko stymuluje się, bo odczuwa przyjemność, interweniuj tylko w takim stopniu, w jakim jest to niezbędne:

• Jeśli wszedłeś do pokoju dziecka, a ono stymuluje się, po prostu wyjdź (na terenie domu).
• Możesz też delikatnie przerwać dziecku masturbację i po prostu zaprosić je bez zbędnych komentarzy do innej aktywności.
• Jeśli dziecko stymuluje się w salonie lub przy innych osobach, możesz łagodnie zabrać dziecko lub powiedzieć mu „siusiaka/penisa dotykaj tylko w swoim pokoju” itp. Zaprowadź je do tego pokoju, przymknij drzwi. Dziecko musi wiedzieć, które miejsce w domu jest miejscem prywatnym.
• Jeśli dziecko odkrywa ciało i stymuluje się, możesz powiedzieć „cipcia/pochwa może być odkryta tylko w twoim pokoju, załóż majtki”. 
• Jeśli dziecko jest w stanie to zrozumieć, umów się z nim na sygnał (nieoceniający, ale neutralny) przypominający, że nie ma dotykać intymnych części ciała przy innych, np. przy gościach. Niektóre dzieci tracą kontrolę nad tym, że się dotykają. Istotne jest jednak, by dziecko nie odbierało tej „przypominajki” w kategoriach kary (np. karcące spojrzenie, słowo „ręce”).

Najważniejszą sprawą jest, by dziecko zrozumiało, że wszystkie czynności, które dotyczą intymnych części ciała (np. dotykanie ich), powinny odbywać się w miejscu prywatnym.

Bądź uważny – wychwyć pierwsze sygnały!
Ważnym elementem dobrej interwencji jest także dostrzeżenie sygnałów wskazujących na to, że zachowanie masturbacyjne się pojawi. Bywa, że jesteśmy w stanie przewidzieć, że jeśli dziecko położy się na materacu w pozycji na brzuchu, wówczas zacznie się stymulować, albo jeśli idzie w stronę dmuchanej piłki lub fotela, będzie podskakiwać i stymulować genitalia.
Jest znacznie większa szansa, że dziecko podda się Twojej sugestii dotyczącej zmiany aktywności, gdy właśnie w tym momencie zareagujesz, nie zaś dopiero wówczas gdy dziecko zacznie doświadczać przyjemności płynącej ze stymulacji. Jeśli będzie pochłonięte masturbacją i pojawią się u niego fizjologiczne objawy odczuwania przyjemności (zaczerwienienie na twarzy, przyspieszony oddech, prężenie się), dużo trudniej – o ile w ogóle – będzie zachęcić dziecko do rezygnacji z masturbacji na rzecz innej aktywności.

Istotne! Wzmacniaj alternatywne zachowania dziecka!
Pamiętaj, masturbacja jest zwykle dla dziecka bardzo przyjemna, więc jest nagrodą samą w sobie, dlatego dziecku po prostu często „nie opłaca się” przerywać masturbacji, by wykonywać jakieś zadanie przy stoliku. Nie jest właściwe każdorazowe proponowanie dziecku bardzo atrakcyjnej zabawy, gdy ono się stymuluje. Może to bowiem sprawić, że dziecko zacznie traktować ją jako nagrodę za stymulację. Możesz więc zastosować następującą strategię: jeśli dziecko podczas wykonywania zadania (dla przykładu – układania puzzli przy stoliku) próbuje dociskać dłonią genitalia, powiedz mu np. „ręka dokłada puzzle” lub „ręka na stole”, a następnie – jeśli dziecko wykona polecenie samodzielnie lub z Twoją pomocą – daj mu nagrodę (to może być nagroda biologiczna typu kawałek pokarmu, żeton lub inne wzmocnienie). Tylko Ty wiesz, co jest wzmocnieniem dla Twojego dziecka. 
Proste techniki behawioralne mogą być bardzo przydatne w pracy nad niektórymi zachowaniami masturbacyjnymi u dzieci, zwłaszcza tymi, które mają już nawykowy charakter.

2. Dziecięcy ekshibicjonizm

Czy ciało człowieka jest interesujące? Z pewnością tak. Uświadamiamy sobie ten fakt, obserwując kilkuletnie dzieci, które zaczynają okazywać ciekawość wobec budowy własnego ciała, a w tym także jego intymnych części. Niekiedy dzieci szczegółowo oglądają swe genitalia przy użyciu lusterka, a jeśli mają taką możliwość, chętnie porównują je z rówieśnikami. Owo odkrycie sprawia, iż czasem pragną podzielić się nim z innymi osobami z rodziny, obnażając się w ich obecności.
Być może, dziecko próbuje rozebrać się, gdy w domu jest właśnie wielu gości i wpada w środek imprezy bez majtek, paradując z uśmiechem między gośćmi? Poniżej prezentuję przykładową reakcję.

Jak reagować? 
Jeśli jako rodzic zaczniesz karać lub zawstydzać dziecko, zupełnie niepotrzebnie wzbudzisz w nim zainteresowanie połączone z niepokojem. Ważne jest więc okazanie aprobaty dla ciała dziecka. Jako mama czy ojciec powiedz: „jesteś dziewczynką/chłopcem i to nas cieszy”, ale jednocześnie wyjaśnij powody, dla których okrywamy je odzieżą. Jeśli dziecko nadal urządza takie „pokazy”, każdorazowo wyprowadzaj je z pokoju (bez złości, dziecko dzieli się z Tobą czymś ważnym) i tłumacz. Tak, jak robiłeś to ucząc dziecko wszystkich innych czynności. W końcu zrozumie, czym są intymne części ciała. 
Ważną kwestią jest świadomość, że dzieci – zwłaszcza z zaburzeniami rozwojowymi – mają problem z rozróżnieniem tego, co „prywatne” oraz co „publiczne”, i to właśnie z tego powodu mogą obnażać swoje genitalia, nawet w dalszych latach życia. Niezbędne jest więc nauczenie dziecka różnicy między prywatnymi i publicznymi miejscami, częściami ciała, zachowaniami oraz rozmowami. Wiele propozycji praktycznych pomysłów zawarłam w publikacji Mam autyzm. Mam seksualność. I co dalej? Poradnik dla rodziców, terapeutów i nauczycieli. Łódź, 2017, Fundacja JiM.

3. Dziecięca twórczość

Dzieci w wieku przedszkolnym dość często w swych wytworach ujawniają zainteresowanie tematyką seksualną. Rysują wówczas ludzi i zwierzęta o wyeksponowanych cechach płciowych. Jest to zupełnie normalne. Niektórzy rodzice są zdania, że dziecko, które rysuje inne osoby z ich narządami płciowymi, z pewnością doświadczyło z ich strony przemocy seksualnej. Oczywiście, powtarzające się obrazki z daną postacią połączone z innymi objawami powinny wzbudzić czujność, jednak sam rysunek jest po prostu rysunkiem ilustrującym obecne zainteresowania dziecka. Jest też komunikatem: „chcę wiedzieć więcej na ten temat!”.

Jak reagować?
Nie poświęcaj temu nadmiernej uwagi, bo wzmocnisz zainteresowanie dziecka, ale porozmawiaj z nim o różnicach płciowych przy użyciu książeczek dostosowanych do jego wieku. Jeśli masz wątpliwości – porozmawiaj z innym specjalistą.

4. Podejmowanie rozmów na tematy seksualne

Dzieci w wieku przedszkolnym czasem stawiają rodzicom i innym osobom z otoczenia różne pytania związane z seksualnością. Niejednego dorosłego wprowadziło w zakłopotanie pytanie czterolatka „Jak wszedłem do brzuszka mamusi?” lub „Co to jest seks?” i wiele innych. W przypadku dzieci ze spektrum autyzmu lub z niepełnosprawnością intelektualną nie tak często spotkamy się z pytaniami. Wiele maluchów po prostu nie umie zapytać, nie wie, o co zapytać, nie używa komunikacji werbalnej do porozumiewania się, a w jego systemie brakuje mu słownictwa lub 
po prostu nie interesują go te sprawy. Nie oznacza to jednak, że mamy unikać przekazywania wiedzy na tematy dotyczące intymności i seksualności. Jest to niezbędne!
Jeśli jednak usłyszymy „trudne” pytanie z ust dziecka, warto zastosować poniższe zasady. Na rynku wydawniczym znaleźć można też książeczki, w których autorzy przedstawiają różne propozycje rozmów z dziećmi na tematy intymne, np. Bianca Beata Kotoro i Wiesław Sokoluk w Skąd się (nie) biorą dzieci? (2014).

Jak odpowiadać na pytania dziecka?
Po pierwsze. Odpowiadaj na konkretne pytania. Nie rób wykładów i nie podawaj zbyt wielu informacji zbyt wcześnie. Mów krótko, konkretnie, używając jak najprostszego słownictwa.
Po drugie. Posługuj się poprawną terminologią. Pamiętaj, jeśli raz wprowadzisz jakąś nazwę, trudno Ci będzie „przeuczyć” podopiecznego na inną. Nie ma nic niestosownego w tym, by małe dziecko znało określenia: penis, jądra, pochwa, wargi sromowe, łechtaczka, piersi, stosunek seksualny.
Po trzecie. Nie ośmieszaj dziecka, nie bagatelizuj jego pytań. Niech wie, że jego pytania związane z seksem traktujesz z należytą powagą.
Po czwarte. Odpowiadaj uczciwie. Niech wstyd nie uniemożliwia Ci powiedzenie prawdy.
Po piąte. Odpowiadaj natychmiast. Udzielaj odpowiedzi w chwili, w której padło pytanie. Później dziecko nie będzie go pamiętać.
Po szóste. Zachowaj zdrowy rozsądek. Traktuj temat seksu jak każdy inny, nie demonizuj pytań dziecka. Jeśli poda się dzieciom informacje dotyczące seksu w sposób bezpośredni, zaakceptują je jako fakty, którymi też są.

Jaką wiedzę przekazać małemu dziecku?

• Jak zbudowane jest ciało chłopca i dziewczynki (dziewczynki i chłopcy mają większość takich samych części ciała, z wyjątkiem kilku; chłopcy mają penisa i mosznę, w niej jądra, a dziewczynki mają wargi sromowe, pochwę i łechtaczkę).
• Prokreacja (aby dziecko pojawiło się na świecie, potrzebna jest kobieta i mężczyzna; dziecko rośnie w ciele kobiety w specjalnym worku zwanym macicą; tylko kobieta może być w ciąży i urodzić dziecko, ale mężczyzna jest potrzebny do jego powstania; dziewczynki będą w przyszłości mamami, a chłopcy tatusiami; dzieci są „owocami miłości” mamy i taty).
• Zabawa seksualna (dotykanie swojego ciała jest zazwyczaj przyjemne; dzieci interesują się własnymi ciałami, często się dotykają, całują; nie powinno się dotykać, przytulać kogoś, gdy nie ma na to ochoty; masz prawo decydować, czy inne dziecko dotknie Cię podczas zabawy lub w innej sytuacji; kiedy bawicie się na dworze czy w domu, wszyscy powinni być ubrani).
• Molestowanie seksualne (Twoje ciało należy do Ciebie; czasem dorośli oglądają i dotykają dzieci i jest to uzasadnione – podczas badań lekarskich, pomagając w myciu; jeśli ktoś dotyka Twojego ciała w miejsca, gdzie nosisz majtki, albo gdy Ci się jakiś dotyk nie podoba, powiedz o tym mamie, tacie, pani w szkole).
• Uczucia (ludzie doświadczają różnych uczuć: bywają szczęśliwi, smutni, źli, zawstydzeni, zdenerwowani; kobieta i mężczyzna czasem zakochują się w sobie).

Wspomniane treści mogą okazać się jeszcze zbyt trudne dla niektórych małych dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Musisz dobrać zagadnienia indywidualnie dla każdego dziecka. Może być bowiem tak, że ich zrozumienie będzie możliwe dopiero na dalszych etapach rozwoju lub będzie utrudnione przez całe życie podopiecznego.

5. Dziecięce zabawy seksualne

W dzieciństwie jedną z możliwości nabywania doświadczeń związanych z seksualną sferą życia są pseudoseksualne zabawy dziecięce, określane również zabawami erotycznymi. Zabawy te, związane z odkryciem możliwości wspólnego działania wraz z rówieśnikami w celu odtworzenia ról dorosłych, dostarczają wiedzy o cechach ciała obu płci, zachowaniach i reakcjach innych osób, są także szkołą interakcji jeszcze nie erotycznych, ale już naśladujących interakcje erotyczne.
Zabawy erotyczne są zjawiskiem powszechnym, a różnica płci nie odgrywa w nich znaczącej roli, są bowiem podejmowane zarówno przez chłopców, jak i dziewczęta. Nasilenie ich występowania zaobserwować można w środkowych i ostatnich latach przedszkolnych oraz na początku szkoły podstawowej. M. Beisert wyróżniła następujące rodzaje zabaw:

• zabawy naśladujące takie role dorosłych, które stwarzają okazję do wzajemnego dotykania się, rozbierania, manipulowania ciałem lub jego demonstrowania,
• zabawy, których głównym i zaplanowanym celem jest osiągnięcie przyjemności i zaspokojenie ciekawości,
• zabawy odtwarzające większy fragment życia dorosłych, na pozór luźno związany z seksualnością, ale na nią ukierunkowany i do niej namawiający, 
• zabawy samotne. 

Wspólną cechą wszystkich wspomnianych zabaw jest fakt, iż są one dla dziecka czymś tajemniczym i zakazanym, a to właśnie owa świadomość przekroczenia zakazu nadaje im specyficznej atrakcyjności, rodzi poczucie wspólnoty między uczestnikami zabawy. Natomiast to, że może zostać odkryta przez dorosłych, działa niekiedy podniecająco. Dzieci intuicyjnie wyczuwają, że ich postępowanie może wywołać krytykę rodziców, nauczycieli i innych dorosłych. 

Oto sytuacja:
5-letnia Marta i 6-letni Karol nie wracają dość długo z toalety. Sprawdzając, dlaczego tak się dzieje, usłyszałeś głos Marty: „jestem doktorem, zbadam cię, zdejmij majtki…”. Albo stałeś się świadkiem zabawy pod kocem, kiedy dwóch chłopców kładło się na siebie i bawiło w „naleśnika”.

Jak zareagować w tej konkretnej sytuacji, będąc nauczycielem, wychowawcą, opiekunem? Do jakich kroków powinna skłonić Cię ta sytuacja?
Przede wszystkim zachowaj spokój, nie krzycz na dzieci, ponieważ nie robią niczego złego. Podejdź do sprawy naturalnie: zawołaj dzieci, poproś by umyły ręce, zaproś je do wspólnej zabawy i nie poświęcaj zastanej sytuacji zbyt wiele uwagi. Powinna ona jednak skłonić Cię do dalszych kroków, tj. przeprowadzenia z dziećmi zajęć na temat różnic w wyglądzie ciała dziewczynki i chłopca oraz udzielenia dzieciom odpowiedzi na pytania dotyczące seksualności. 
Twoja interwencja jest natomiast potrzebna, gdy zaobserwujesz np. agresywny stosunek do innych dzieci, uszkadzanie ciała, posługiwanie się kłamstwem i podstępem, gdy zabawa przeradza się w zbiorową masturbację.
Zwróć uwagę na zabawy, podczas których dziecko odgrywa sytuacje związane z doznawaniem przemocy. Mogą one być sygnałem, że dziecko doświadcza takich zachowań w rzeczywistości9.
Zaprezentowanych propozycji oddziaływań nie należy traktować w kategoriach modelu czy recepty. Głęboko namawiam wszystkich czytających, by każdą z sytuacji przeanalizowali indywidualnie, odnosząc się do wiedzy z zakresu psychologii rozwojowej, pedagogiki specjalnej oraz seksuologii.

1. Beisert M., Seks twojego dziecka. Zakład Wydawniczy – K. Domke, Poznań 1991.
2. Beisert M., Eksperymenty seksualne okresu dzieciństwa. [w:] M. Beisert (red.) Seksualność w cyklu życia człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
3. Bancroft, Seksualność człowieka., Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2012.
4. Beisert M., Eksperymenty seksualne okresu dzieciństwa. [w:] M. Beisert (red.) Seksualność w cyklu życia człowieka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 113–144.
5. Fornalik I., Dojrzewanie. Miłość. Seks. Poradnik dla rodziców osób z niepełnosprawnością intelektualną. Stowarzyszenie Rodziców i Opiekunów Osób z Zespołem Downa „Bardziej Kochani”, Warszawa 2017.
6. Niniejsze kroki zostały zaprezentowane w publikacji autorki artykułu: Dojrzewanie. Miłość. Seks. Poradnik dla rodziców osób z niepełnosprawnością intelektualną. Stowarzyszenie Rodziców i Opiekunów Osób z Zespołem Downa „Bardziej Kochani”, Warszawa 2017.
7. Fornalik I., Mam autyzm. Mam seksualność. I co dalej? Poradnik dla rodziców, terapeutów i nauczycieli. Fundacja JiM, Łódź 2017.
8. Snel E., Uważność i spokój żabki. Co ja na to. 2015.
9. Fornalik I., Dojrzewanie. Miłość. Seks. Poradnik dla rodziców osób z niepełnosprawnością intelektualną., Stowarzyszenie Rodziców i Opiekunów Osób z Zespołem Downa „Bardziej Kochani”, Warszawa 2017.