Teatr dla większości z nas jest miejscem tzw. kultury wysokiej, kojarzonej z wielkimi nazwiskami, począwszy od dramatopisarzy, reżyserów, aktorów, aż po kostiumografów i oświetleniowców. Nasze wyobrażenia o teatrze zostały ukształtowane już od najmłodszych lat, kiedy oglądaliśmy jako przedszkolaki najważniejsze bajki świata. Należy jednak zwrócić uwagę na to, że świat się zmienia, a wraz z nim zmienia się teatr, który zyskuje nowy wymiar swoich działań. Już dawno temu teatr służył społecznościom do wyzwalania w nich i z nich różnorodnych emocji – tzw. oczyszczania – katharsis. Później stał się ważnym nośnikiem naszej kultury i bogatych tradycji, dla wielu ludów był również narzędziem przekazywania rytuałów. Rolą teatru była również walka o wolność – zabieranie głosu w sprawach ważnych społecznie oraz politycznie. Na przestrzeni wielu lat teatr zmienił swoje przeznaczenie. Nadal możemy obejrzeć w nim sztuki klasyczne, które zabiorą nas w świat literatury, ale oprócz tego zobaczymy dzieła zaangażowane społecznie, które pokazują dręczące problemy i wyzwania, z jakimi boryka się świat i ludzie.
POLECAMY
Teatr angażujący
Obecnie sztuka może stać się medium i początkiem do rozpoczęcia dialogu społecznego, dlatego w naszej kulturze kształtuje się nurt teatru angażującego, który często tworzony jest w porozumieniu zawodowym artystów z amatorami. Teatr angażujący to działania, których celem jest jednoczenie społeczności oraz oddawanie głosu osobom niesłyszanym, a także budowanie wspólnoty myśli i wartości. Teatr ten składa się ze zwykłych ludzi, którzy pragną za pomocą narzędzi teatralnych opowiedzieć historię swojej zbiorowości oraz własną, jest to głos twórczy... wszystkich, często niewidzialnych jednostek.
Właśnie taki teatr może stać się miejscem osób z różnorodnymi niepełnosprawnościami. Miejscem, w którym mogą zaistnieć, zostać usłyszani i zapamiętani.
Postrzeganie i postawa wobec artystów z niepełnosprawnością w ostatnich latach uległa dużej metamorfozie. Zaczęliśmy oddawać im głos i przestaliśmy utwierdzać społeczeństwo w stereotypach o ich infantylności, bezradności i braku postawy twórczej.
Teatr, na którym będę się koncentrować, jest czymś więcej niż spektaklem czy sztuka teatralna. Jest to teatr angażujący, zakłada w swoich działaniach twórczych podmiotowość jednostki, postrzega człowieka przez pryzmat jego całościowego rozwoju osobistego. Najważniejszy jest w nim aktor, który podczas procesu twórczego spotyka się z tematami ważnymi dla siebie. Teatr ten opiera się na metodach pracy, takich jak:
- teatroterapia,
- drama,
- czy pedagogika teatru.
Przykładami takich teatrów są: Teatr Biuro Rzeczy Osobistych, Teatr 21, Teatr Ubogi Relacji oraz Teatr OD-NOWA.
Na przykładzie ostatniego z tych, które wymieniałam, opiszę działania teatralne, metody pracy oraz założenia terapeutyczne, które funkcjonują w teatrze angażującym osób niepełnosprawnych.
Teatr terapeutyczny OD-NOWA
Od 2010 roku prowadzę Teatr Terapeutyczny OD-NOWA, którego aktorami są dorosłe osoby z różnorodnymi niepełnosprawnościami. Często jestem pytana, jak pracuję, i czy osoby z niepełnosprawnością intelektualną wykazują jakąkolwiek postawę twórczą i przejawy kreatywności.
Definicja twórczości
Twórczość jest pojęciem niezwykle wieloznacznym i definiowanym na różne sposoby. Ważnym aspektem wyzwalania osobistego potencjału osób z niepełnosprawnością intelektualną jest twórczość własna. Kosakowski zauważa, że każda aktywność twórcza jest udziałem zarówno osób sprawnych, jak i z niepełnosprawnościami i „jest ona pozostawianiem śladów swojego istnienia – dla większości w kręgach najbliższych, dla części w środowisku lokalnym, a dla nielicznych w szerszej przestrzeni” (Kosakowski, 2006, s. 22). Definicja ta wskazuje na to, że każdy człowiek niezależnie od swoich ograniczeń może być jednostką twórczą, zostawiającą ślad w otaczającej go rzeczywistości.
Krzysztof J. Szmidt w Pedagogice twórczości proponuje następującą definicję twórczości: „Twórczość jest to działalność przynosząca wytwory (dzieła sztuki, wynalazki, sposoby postrzegania świata, metody działania itd.) cechujące się nowością i posiadające pewną wartość (estetyczną, użytkową, etyczną, poznawczą bądź inną), przynajmniej dla samego podmiotu tworzącego” (Szmidt 2007). W tak ujętej definicji twórczości zewnętrzne kryterium oceny wytworu ma charakter wyłącznie subiektywny i mieszczą się w niej wszystkie jednostki.
Przedstawione definicje pokazują, że każdy człowiek ma w sobie pokłady twórcze, niezależnie od naszych ograniczeń poznawczych, społecznych czy emocjonalnych – każdy z nas może tworzyć! Osoby z niepełnoprawnością, przede wszystkim intelektualną, mają oczywiście ograniczenia poznawcze, w związku z tym ich wytwory twórcze często mają znaczenie konkretne, mało abstrakcyjne, proste. Nie jest to jednak przeszkoda w tworzeniu teatru angażującego, którego zadaniem jest pokazanie życia codziennego i przeszkód napotkanych na swojej drodze.
Jaka jest funkcja działań teatralnych w życiu osób z niepełnosprawnością?
Okazuje się, że działania teatralne mają ogromne znaczenie i wpływają na kształtowanie i rozwój wielu aspektów funkcjonowania. Pierwszym z nich jest funkcja rozwojowa, która pomaga rozwinąć się ważnym sferom osobowości, a kolejnym – funkcja ekspresyjna, która umożliwia wyrażanie indywidulanych myśli, emocji i przeżyć za pomocą języka teatru. Twórczość pełni też funkcję socjalizacyjną, wdrażając do przyjmowania ról społecznych, podejmowania wysiłku i odpowiedzialności za inne osoby, współdziałania oraz współtworzenia w zespole. Istotna jest również funkcja terapeutyczna, jaką pełni teatr, dzięki której osoby z niepełnosprawnością mają szansę na zwiększenie poczucia własnej wartości, odreagowanie nagromadzonych emocji: napięć i lęków, uczą się rozwiązywać konflikty w sposób konstruktywny, stają się sprawcami oraz autorami dzieła.
Założenia i techniki pracy z grupą
Aby w pełni przybliżyć sposób pracy oraz metody teatru angażującego, opiszę moje założenia oraz techniki pracy z grupą. Chciałabym jednak zaznaczyć, że każdy styl prowadzenia teatru angażującego zależy od preferencji i wykształcenia prowadzącego zespół. Ja kieruję się założeniami teatroterapii (Teatru Terapeutycznego) i tą metodą prowadzę swoją grupę.
Najważniejszym dla mnie założeniem jest podmiotowość każdego człowieka. Teatr angażujący pokazuje w spektaklach, jak człowiek widzi samego siebie, w snach, marzeniach, sytuacjach zagrożenia itp. Teatr ten może mieć wyjątkową estetykę i formę. Praca aktora nad rolą pełni funkcje komunikatów. Spotyka się on z trudnymi poznawczo lub emocjonalnie tematami, które w bezpiecznej przestrzeni działań teatralnych mogą zostać rozpoznane oraz przepracowane za pomocą narzędzi dramowych oraz teatralnych. Reżyser – prowadzący grupę – buduje scenariusz, bazując na informacjach uzyskanych od uczestników, a spektakl dotyczy problematyki, z którą spotykają się jego podopieczni. Dokonuje on wyboru struktury i formy oraz nadaje przedstawieniu zmysł artystyczny. Spektakl stworzony przez zespół nosi wiele znaczeń, lecz istotą teatru jest to, aby wykonawcy dokładnie poznali język komunikacji i przyswoili go sobie w ramach własnych możliwości. Dla uczestnika takiej grupy – aktora, gra sceniczna musi budować dostępną i bezpieczną formę manifestacji swojego „ja.” W trakcie spektaklu aktorzy mają szansę pokazać prawdziwych siebie w sposób interesujący i dla większości z nich innowacyjny. W teatrze tym najważniejsze są rozmowy, które dla prowadzącego są wskazówką, jak kierować grupę. Uczestnicy mają w nim prawo do głośnego wyrażania nie tylko siebie i dzielenia się swoimi przeżyciami związanymi z życiem codziennym, ale również z odgrywanymi przez nich postaciami.
Ważnym momentem dla uczestników jest coroczny występ teatralny, który daje im poczucie sprawstwa i sukcesu. Teatr dla uczestników stał się miejscem, w którym mogą zostać wysłuchani i pokazać prawdziwych siebie. Jest to miejsce na ekspresję emocji oraz spędzenie wolnego czasu z przyjaciółmi.
Na początku pracy zastanawiałam się nad funkcją teatru w pracy z osobami niepełnosprawnymi. Długo dorastałam do wprowadzenia w życie idei, którą obecnie kieruję się w pracy, czyli do postrzegania teatru jako przestrzeni wspólnego poszukiwania, odkrywania oraz doświadczania. Równie długo walczyłam ze stereotypem, że teatr osób niepełnosprawnych musi opowiadać bajki i tworzyć spektakle dla dzieci, mówiąc, że nie tylko może to robić, ale wręcz powinien opowiadać historię życia, historię dorosłego życia. Przez tych kilka lat pracy z moimi niepowtarzalnymi aktorami stworzyłam pewien model naszego tworzenia.
W trakcie prób proponuję moim podopiecznym wiele ćwiczeń i zabaw ruchowych, tanecznych, rytmicznych, pamięciowych, koordynacyjnych, przestrzennych, dykcyjnych, emisyjnych, improwizatorskich, pantomimicznych oraz dramowych.
Drama jako nieodłączny element teatru
W pracy z osobami niepełnosprawnymi należy oddziaływać całościowo na osobę, stosować ciągłe powtórzenia, które dadzą jej szansę rozwijać i doskonalić swoje umiejętności. Nieodłącznym elementem zajęć jest drama, która pozwala na bezpieczne przepracowanie własnych trudności oraz rozwija kreatywność i wyobraźnię. Podczas spotkań z moimi podopiecznymi wiele czasu poświęcamy sytuacjom z życia codziennego, np. kłótniom z mamą, kolegami, terapeutami czy trudnościom podczas wizyty u lekarza lub w urzędzie. W takich sytuacjach nasza sala zamienia się w kuchnię lub przychodnię, a uczestnicy wchodzą w wybrane role, np. mamy, lekarza. Wspólnie poszukujemy i próbujemy różnych możliwości zachowania się, analizujemy je i przyglądamy się skutkom postaw, a także szukamy najbardziej pożądanego – pozytywnego rozwiązania danej sytuacji. Celem tych działań jest doprowadzenie osoby, która znalazła się w sytuacji trudnej, do sukcesu i satysfakcji scenicznej. W trakcie tych zajęć często pojawiają się rozwiązania, które wiadomo, że nie przyniosą pożądanego efektu, lecz pozwalam uczestnikom je zastosować, pragnę, aby teatr stał się dla nich miejscem prób, nawet jeśli dana sytuacja skończy się niepowodzeniem.
Te improwizowane sceny z życia dostarczają osobom niepełnosprawnym narzędzi społecznych, wzorców zachowań, które mogą wykorzystywać w życiu. Oprócz scen o charakterze społecznym często tworzymy świat abstrakcji. Przedstawiamy wtedy własne miasta, swoje bajki, zdobywamy Marsa lub wygrywamy wybory parlamentarne – te wszystkie działania wpływają na rozwój wyobraźni i kreatywności oraz kształtują u uczestników abstrakcyjne myślenie (osoby z niepełnosprawnością intelektualną o stopniu umiarkowanym/znacznym charakteryzują się myśleniem konkretnym). Oczywiście wszelkie aktywności wykonywane są w przestrzeni teatralnej, dzięki czemu aktorzy rozwijają swoje umiejętności sceniczne i uczą się przestrzegania reguł, np. poruszania się po scenie, głośnego mówienia, stawania przodem do publiczności.
Zabawy i sceny są ważne w dalszej pracy, podczas nich bowiem bardzo dużo dowiaduję się o podopiecznych, zarówno o ich funkcjonowaniu, jak i o postrzeganiu świata, wtedy mamy szansę na odnalezienie tematu, problematyki, które nurtują naszych aktorów, i rozpoczęcie rozmowy–dialogu: O czym chcecie opowiedzieć? Po długich rozważaniach, dyskusjach, jako prowadząca, terapeuta–reżyser muszę wprowadzić kierunek naszej pracy, czyli główny temat przedstawienia, po czym przystępujemy do działań i procesu twórczego, którym jest tworzenie spektaklu. W moim teatrze terapeutycznym to podopieczni w większości wybierają swoje role i decydują o tym, co chcą pokazać na scenie.
Zadania reżysera w teatrze
Praca nad poszczególnymi scenami, postaciami, ruchem scenicznym, mową oraz działania z rekwizytami polegają na improwizacji aktorów, samodzielnym poszukiwaniu odpowiedniego środka wyrazu. Zadaniem reżysera w tym teatrze jest bycie przewodnikiem po formach teatralnych, przewodnikiem, który podpowiada niektóre rozwiązania, rozbudowuje, pamiętając przy tym, aby nie przekroczyć granic i nie naruszyć poczucia bezpieczeństwa aktorów. Reżyser–przewodnik urozmaica i wzbogaca wyobrażenia aktora, tworząc spójny spektakl o walorach estetycznych i artystycznych. Prowadząc taką grupę, należy również pamiętać o tym, że naszym celem nie jest tylko spektakl, ale również terapia uczestników. Podczas prób i tworzenia spektaklu pojawia się wiele pytań i dyskusji. Trudne rozmowy na temat możliwości i ograniczeń aktorów, np. o posiadaniu dzieci lub małżeństwie, są nieuniknione, ale dyskusje oraz działania, np. dramowe pokazujące ograniczenia są bardzo potrzebne i wręcz wskazane w prowadzeniu grupy. Realizując zajęcia tym modelem pracy, stworzyliśmy kilka spektakli, np. „Złota Rybka” – spektakl o marzeniach, „Tabu” – spektakl o seksualności, „Jestem” – spektakl o samostanowieniu.
Teatr ma wiele walorów, dla mnie jest on wyjątkową formą terapii, która rozwija nie tylko umiejętności teatralne i twórcze, ale również funkcjonowanie społeczne i emocjonalne. Moi podopieczni są twórcami przedstawień, czerpią ogromną radość z tworzenia. Działania artystyczne dają im satysfakcję oraz spełnienie, podnoszą poziom świadomości, własne wartości. Aktorzy mają możliwość pokazania siebie, swoich emocji i potrzeb, możliwość tworzenia, stania się autorami nie tylko spektaklu, ale również własnego życia. Działania z Teatrem OD–NOWA mają charakter przede wszystkim angażujący aktorów, ale jest to również teatr zaangażowany społecznie. Na nasze spektakle przychodzą zarówno osoby niepełnosprawne, które identyfikują się z sytuacjami scenicznymi, jak i osoby sprawne, które zazwyczaj są głęboko poruszone.
Podczas pracy teatralnej budujemy potencjał osób niepełnosprawnych przede wszystkim przez bazowanie na ich uzdolnieniach oraz kompensowaniu ograniczeń. Potencjał ten wzmacniamy również przez wprowadzanie i rozpowszechnianie ich twórczości w środowisku społecznym. Dzięki takim działaniom rozwijamy nie tylko społeczność osób z niepełnosprawnością, ale również świadomość obywatelską. Głęboko wierzę, że takie działania będą zmieniały postrzeganie osób z niepełnosprawnością i wspierały budowanie sieci pomocowej.
Teatr angażujący to nie tylko miejsce dla osób z niepełnosprawnością, ale dla wszystkich – zdrowych, chorych, niedostosowanych, bezdomnych itd. Ten rodzaj teatru jest w stanie nieść zmianę, ponieważ daje szansę na poznanie, doświadczenie i przeżycie różnorodnych sytuacji i emocji nie tylko twórcom, ale również widowni. Teatr angażujący ma w sobie ogromny potencjał w budowaniu świadomości społecznej oraz wzmocnieniu postaw prospołecznych w stosunku do różnorodnych mniejszości.
Autor zdjęć: Tomasz Kempa
BIBLIOGRAFIA:
- Kosakowski Cz., Twórczość osób z niepełnosprawnością – wielość spojrzeń, wielość problemów, w: J. Baran, S. Olszewski (red.), Świat pełen znaczeń, kultura i niepełnosprawność, Impuls, Kraków 2006, s. 22.
- Szmidt K.J., Pedagogika twórczości, GWP, Gdańsk 2007, s. 67.
- Bartoszak-Kempa P., Teatroterapia. Teatr jako metoda terapeutyczna, Bezkresy Wiedzy, 2014.
