Uczeń z niepełnosprawnością a zjawisko przemocy

Czytając literaturę na temat przemocy w szkole, często trafiamy na różne terminy, które czasami zamiast przybliżyć nam temat, wprowadzają zamieszanie. Źródła problemów są dwa: językowe oraz geograficzno-kulturowe. Aby uporządkować naszą wiedzę, warto zdefiniować główne terminy.

Agresja jest to umyślne, zamierzone zachowanie lub działanie, mające na celu wyrządzenie komuś krzywdy lub szkody. W przypadku agresji możemy mieć do czynienia z pewną równowagą sił, zachowanie najczęściej jest incydentalne i wynika z zaistniałej sytuacji, która rozbudza w uczestnikach negatywne emocje, a impuls daje początek reakcji. Nie ma tutaj działania powtarzalnego i planowanego. Role jakie odegrają w konflikcie uczestnicy nie są do końca przewidywalne.

Przemoc to przebieg wydarzeń, przybierający formę procesu, trwa dość długo w czasie, charakteryzuje się pewną cyklicznością i powtarzalnością, a role uczestników są wyraźnie zaznaczone oraz opozycyjne, przy czym przewaga sił po jednej ze stron jest zdecydowanie większa. Działania strony stosującej przemoc 
są świadome i celowe. Proces ten zazwyczaj przybiera na sile i ma tendencję do eskalacji.

Aktorzy zdarzenia, czyli ofiara, sprawca, obserwatorzy

Ofiara pasywna
Najczęściej jest to dziecko z wysokim poziomem lęku, bierne, o słabych więzach rówieśniczych, niskiej samoocenie i słabym poczuciu bezpieczeństwa. Częściej doświadczają agresji dzieci młodsze, słabsze, dzieci, których rodzice mają niski status ekonomiczny lub/i którym jest brak wsparcia rodzicielskiego lub jest ono niewystarczające (zainteresowanie dzieckiem sprowadza się do sprawdzania stopni i frekwencji). Potencjalną ofiarą przemocy szybciej stanie się uczeń ze słabymi wynikami w nauce i niską frekwencją z powodu wagarów niż uczeń z dobrymi ocenami. Również dzieci mające problemy na lekcjach WF-u lub opuszczające te lekcje są częściej narażone na działania przemocowe niż pozostali. W tej grupie znajdą się również outsiderzy i dzieci wyróżniające się rasą, religią, poglądami, stylem życia, stanem zdrowia itd.

Ofiara prowokująca
Zazwyczaj jest to dziecko, które „samo się prosiło, żeby dostać”. Dzieci te są nadaktywne i niespokojne, zdarza się, że same zaczepiają agresorów, przeszkadzają innym lub drażnią ich swoim zachowaniem, nie mają kolegów, a ich sposoby dążenia do kontaktów społecznych są nieakceptowalne. Często wtrącają się do rozmów i nie zachowują odpowiedniego dystansu, mają różne dziwne przyzwyczajenia, a swoim zachowaniem irytują również dorosłych. Potrafią zdenerwować otoczenie, a dręczenie ich przez sprawcę odbierane jest przez większość jako słuszne wymierzenie kary. W tej grupie może znaleźć się część uczniów niepełnosprawnych, dzieci niedostosowane społecznie lub odmienne kulturowo.

Ofiarami przemocy bywają także pracownicy szkoły, w tym nauczyciele 

Są to osoby mające problemy z wprowadzeniem działań dyscyplinujących, które straciły lub nigdy nie nabyły autorytetu u dzieci, mają niskie umiejętności wychowawcze, skupiają się tylko na działaniach związanych z realizacją tematów edukacyjnych, nie posiadają wiedzy o przemocy szkolnej i nie wiedzą, jak sobie z nią radzić. Są to dorośli słabi psychicznie, niepotrafiący sprzeciwić się grupie lub wypaleni zawodowo oraz Ci, którzy chcą za wszelką cenę być „dobrym i kochanym” nauczycielem.

Sprawcy i agresorzy
Zwykle są to osoby impulsywne, dominujące, z niskim poziomem empatii oraz dużą potrzebą przyciągania i otrzymywania uwagi, a także kontrolowania otoczenia. Ich samoocena jest wysoka, często metodą ich działania jest manipulacja. Agresywne zachowanie sprawców ma charakter proaktywny (Kirwil, 2004). Planują oni i inicjują swoje działania niezgodne z normami, a czasem z prawem, ich głównym celem jest posiadanie satysfakcji z panowania nad ofiarą i podporządkowanie jej sobie.
 
Obserwatorzy 
To najczęściej inni uczniowie, chociaż nie tylko. To dla nich sprawcy i agresorzy szykują spektakl znęcania się nad swoimi ofiarami. Obserwatorzy są bezwzględnie potrzebni sprawcom, gdyż tylko w ich obecności agresor ma możliwość zdobycia uwagi, a ta jest motorem kolejnych działań. Pozostawienie agresora bez publiki osłabia jego działania. Wielu z obserwatorów doświadcza uczucia bezsilności, niepokoju, dezorientacji i poczucia winy. Duża część jest zupełnie bierna. Obserwatorzy zazwyczaj w większości nie wiedzą, co mogą zrobić. Obawiając się, że zgłaszanie nauczycielom aktów przemocy innych uczniów, spowoduje, że będą kolejną ofiarą „kolegów” ze szkoły, zostają sami ze swoimi emocjami. Zdarza się, że część z obserwatorów staje się uczestnikiem, a potem współsprawcą czynu zabronionego. Kierują się oni różnymi pobudkami, np. potrzebą przynależności do grupy lub potrzebą wykazania się czy akceptacji, na zasadzie „lepiej być w grupie szkolnych chuliganów niż w żadnej”. 

Do obserwatorów należą również osoby dorosłe
Są to m.in. nauczyciele, rodzice innych dzieci czy pracownicy szkoły. Niektórzy z nich często nie są świadomi, że „wygłupy”, które właśnie oglądają, są formą znęcania się, inni ignorują je, usprawiedliwiając swoje zachowanie (np. kto inny ma teraz dyżur) lub zupełnie nie rozpoznając problemu np. nie znając negatywnego znaczenia zwrotów slangu młodzieżowego czy wyszydzanych bohaterów filmików na youtube.

Uczeń z niepełnosprawnością a zjawisko przemocy

Niektóre ofiary przemocy mogą zachowywać się w sposób utrudniający ich identyfikację. Do tej grupy należą przede wszystkim uczniowie z niepełnosprawnościami, o specjalnych potrzebach edukacyjnych, odmienni kulturowo lub środowiskowo zaniedbani. Niestety, w Polsce nie przeprowadzono kompleksowych analiz na ten temat. Możemy opierać się na wynikach badań innych krajów, choć i tam nie znajdziemy zbyt wielu opracowań (np. w USA tylko 10 badań). Analizy amerykańskie wykazały, że dzieci niepełnosprawne są dwa do trzech razy bardziej narażone na prześladowanie niż ich zdrowi, neurotypowi rówieśnicy (Disabilities: Insights from Across Fields and Around the World; Marshall, Kendall, Banks & Gover Eds., 2009). Jedno z przekrojowych badań brytyjskich wykazało, że 60% uczniów niepełnosprawnych jest regularnie prześladowanych w porównaniu z 25% wszystkich uczniów (British Journal of Learning Support, 2008), a wśród wszystkich uczniów niepełnosprawnych doświadczających przemocy aż 63% to uczniowie z autyzmem!

Dodatkowo badania Little (2004), Hershkowitz, Lamba i Horowitz (2007) oraz Plichta (2010) wskazują na pewne cechy, które mogą zachęcać sprawców do nękania właśnie tej grupy uczniów a ich samych wystawiać na niebezpieczeństwo. Do cech tych należą: brak siły fizycznej czy słaba kondycja, izolacja społeczna, nieprawidłowe relacje społeczno-towarzyskie, trudności komunikacyjne, problemy w uczeniu się czy niższy iloraz inteligencji. Według wyników Little (2004), aż 75% matek dzieci z zespołem Aspergera wyznało, że ich dziecko było dręczone emocjonalnie i uderzone lub bite przez rówieśników.

Jak pokazują badania, doświadczanie przemocy ma ogromny wpływ na funkcjonowanie, nabywanie wiedzy i umiejętności oraz ogólny rozwój uczniów niepełnosprawnych i powoduje, że uczniowie ci:

• unikają szkoły i mają niską frekwencję,
• tracą zainteresowanie nauką,
• otrzymują niskie oceny,
• mają trudności z koncentracją,
• czują się odrzuceni i izolowani,
• mają gorsze relacje z rówieśnikami,
• czują się samotni, 
• w wielu przypadkach mają depresję,
• podejmują próby samobójcze.

Stwierdzono, również, że pewne formy przemocy powtarzają się w stosunku do uczniów niepełnosprawnych i należą do nich:

• prześladowanie bezpośrednie słowne: przezywanie, obelgi, groźby, upokarzanie, 
• prześladowanie bezpośrednie fizyczne: popychanie, szarpanie, uderzenie czy zmuszanie do wykonywania poniżających czynności.

Być może, sprawcy obserwując alienację ofiary, nie skupiają się już na przemocy pośredniej relacyjnej (wykluczanie) lub cyberprzemocy, znajdując satysfakcję w łatwości nękania ofiary i pewności, że się to nie wyda, oraz pogłębianiu istniejących już trudności relacyjnych.

Co zrobić, aby pomóc tym, którzy czasami nie zdają sobie nawet sprawy z tego, że są nękani, i mogą sprawiać wrażenie obojętnych lub nawet zadowolonych z tego, co ich spotyka?

Pomocy! Jak mam pomóc?

Jednym z najbardziej efektywnych programów przeciwdziałania przemocy w szkole jest rzecznictwo rówieśnicze, które odnosi skutek w przypadku 50% interwencji. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do uczniów niepełnosprawnych, mających trudności społeczne i komunikacyjne. Siła rówieśników jest nieoceniona i tak naprawdę to oni często decydują, jak zakończy się wiele sytuacji, gdy ofiara została namierzona przez sprawcę. Skąd taka skuteczność? Rzecznictwo rówieśnicze działa z dwóch powodów. Po pierwsze, uczniowie są lepiej zorientowani w tym, co dzieje się w ich szkole, w klasie i na przerwie. Nauczyciel przedmiotu czy wychowawca klas starszych spędza z uczniami średnio 45 minut dziennie i nie jest w stanie wychwycić pewnych zachowań, sytuacji czy znaków, które wieszczą nadchodzący kryzys. Często nie wie, że to, co obserwuje, nie jest pojedynczym dowcipem, tylko częścią całej machiny prześladowania. Po drugie wpływ uczniów na rówieśników jest silniejszy niż dorosłych, a wsparcie ofiary przez jedną lub kilka osób często zmienia bieg wydarzeń. Pamiętajmy, agresorzy szukają poklasku innych, nie negacji.

Dlatego w rozwiązywaniu problemów związanych ze znęcaniem się nad uczniami niepełnosprawnymi należy rozwijać podejście zespołowe, wspierające relacje rówieśnicze i pomagające uczniom kształcić empatię. Kluczowe jest angażowanie uczniów w rozwijanie działań, w których każdy z nich odgrywa aktywną rolę w planowaniu, przygotowaniu lub przeprowadzeniu zajęć. Ważnym czynnikiem jest partnerstwo uczeń-dorosły, jako główny element systemowego podejścia do wprowadzania nowych rozwiązań w placówce.

Jak zaangażować rówieśników w działania antyprzemocowe w szkole?

Najlepiej, aby rolę, jaką mają odegrać w tych działaniach, uczniowie wybrali sami. Duży stopień autonomii zachęci ich do aktywności i spowoduje, że poczują się odpowiedzialni za swoje działania. Uczniowie powinni zdecydować, czym chcą się zająć przy tworzeniu systemu i w jakim zakresie. Można im zaproponować następujące role:

• Organizator – zaplanuje imprezę szkolną dla rodzin uczniów, na której promowana będzie wspólnota, różnorodność, szacunek i tolerancja wśród członków społeczności szkolnej. Zaprosi do współpracy znane osoby, zorganizuje konkurs na temat rozwiązywania problemu przemocy w szkole (plakat, film, rysunek).
• Badacz – przeprowadzi badania wśród uczniów, ich rodziców i nauczycieli na temat poziomu wiedzy o przemocy szkolnej. Zbada, jak często dochodzi do nękania, gdzie to się dzieje, jak interweniują uczniowie i dorośli. Przedstawi wyniki w postaci prezentacji dla odbiorców w różnym wieku. 
• Instruktor – przetrenuje z dziećmi odgrywanie ról; jak zachowywać się w zwykłych sytuacjach społecznych, jak reagować, w momencie gdy jest się świadkiem przemocy, co można zrobić samemu lub gdzie i do kogo iść po pomoc. Przekaże informacje na temat istniejących w szkole procedur antyprzemocowych. Przeprowadzi warsztaty dla dorosłych na temat nowych, negatywnych określeń w slangu, zjawisk w sieci, trendów, które wpływają na zachowanie.
• Ewaluator – zbierze dane z wywiadów, ankiet badacza, aby ocenić skuteczność programu zapobiegania przemocy w szkole. Oceni efektywność procedur antyprzemocowych szkoły. Zaopiniuje we współpracy z rówieśnikami pomysły zebrane wśród dorosłych i dzieci przez badacza. Również oceni sposób zachowania się różnych osób w sytuacji związanej z zastraszaniem. 
• Zarządca – zdecyduje, jak przygotować szkolną wystawę na Międzynarodowy Dzień bez Przemocy, jak przeprowadzić szkolną kampanię czy akcje antyprzemocowe. Włączy się w proces kształtowania polityki bezpiecznej szkoły. Zdecyduje o tematach lekcji wychowawczych, np. trudności na jakie napotykają uczniowie z niepełnosprawnościami w życiu codziennym, wsparcie jakiego potrzebują dzieci ze specjalnymi potrzebami itd.
• Rzecznik – przygotuje we współpracy z uczniami deklarację przeciwko znęcaniu się i przemocy i przedstawi ją do podpisu każdej ze stron. Uruchomi kampanię na rzecz przeciwdziałania nękaniu w szkole, stworzy stronę www z poradami dotyczącymi zapobiegania przemocy, danymi badacza i ewaluatora, linki do instytucji, organizacji pozarządowych czy poradni zajmujących się pomocą ofiarom przemocy, przygotuje fanpage z lajfami, czy biuletynem opisujący załatwione przez niego sprawy.

Dobrze, aby role te przejęli uczniowie różnych klas, tworząc zespoły rzecznicze, ewaluacyjne czy badawcze. Będzie to możliwość poznania się, skupienia wokół wspólnych działań i zainteresowań oraz początek tworzenia społeczności ponadklasowej.

Co może zrobić każdy uczeń na co dzień, aby zapobiec przemocy?

• Zjeść razem drugie śniadanie z osamotnionym uczniem/uczennicą.
• Porozmawiać z nim/nią na korytarzu w czasie przerwy.
• Pierwszy zaproponować dołączenie się do gry czy zabawy.
• Zaproponować spędzenie razem czasu w świetlicy.
• Doradzić i wesprzeć w sytuacji kryzysowej.
• Skorzystać z listy pomysłów:
  - natychmiast zabierz kolegę z miejsca zdarzenia,
  - jeśli czujesz się na siłach, powiedz, aby agresor zostawił WAS w spokoju,
  - powiedz mu/jej, że zasługuje na to, by być bezpiecznym,
  - daj mu/jej do zrozumienia, że jest ważny/a dla Ciebie,
  - pomóż mu/jej porozmawiać z dorosłym o tym, co zaszło,
  - jeśli nie – sam zgłoś to dorosłemu.

Oto kilka przykładów innowacyjnych strategii stosowanych przez szkoły w celu promowania uczenia się od rówieśników, rozwijania relacji i zapobiegania znęcaniu się:

• Akcja „Jemy razem” (zobacz na Youtube: At one high school, no one eats lunch alone) //www.youtube.com/watch?v=QdDa2outstI.
• Rozgrywki meczów na wózkach mieszanych drużyn uczniów niepełnosprawnych i sprawnych fizycznie (po uprzednim treningu tych ostatnich).
• Wolontariackie grupy w mediach społecznościowych typu „Nie jestem sam” – jeśli ktoś czuje się samotny, może napisać, co chciałby zrobić i gdzie jest, np. „Spacer, jestem w centrum, czy ktoś jest zainteresowany?”
• Zaangażowanie uczniów w strategie adaptacyjne w klasie dla ucznia niepełnosprawnego, w celu zrozumienia jego potrzeb, np. wyciszenia klasy przez podklejenie nóg od krzeseł i stołów dla ucznia z autyzmem.
• Przygotowanie piosenki antyprzemocowej (Anti-bullying song for kids! na youtube).
• „Szkolny telefon zaufania” – dyżurujący psycholog, pedagog  może odpowiedzieć na pytanie ucznia, wskazać rozwiązanie lub szybko interweniować w miejscu zdarzenia.

Uświadamianie ucznia niepełnosprawnego

Uczniowie niepełnosprawni muszą być nauczeni, jak odpowiedniego reagować na zastraszanie. Powinni wiedzieć, co robić, jak reagować i komu powiedzieć o zaistniałej sytuacji. Proces ten należy szczególnie zindywidualizować, gdyż innego wsparcia potrzebuje uczeń niedosłyszący, innego uczeń z zespołem Aspergera, a jeszcze innego uczeń z niepełnosprawnością ruchową. Przede wszystkim muszą być świadomi tego, że są nękani czy prześladowani. Poza tym sytuację dziecka należy monitorować, niezależnie czy wiemy, że coś się wydarzyło czy nie. Można przygotować listę pytań, które zada mu bliska zaufana osoba, znająca sposób komunikowania się i charakter dziecka.

Przykładowe pytania:

• Czy jakieś dziecko cię zaczepiało, było niemiłe lub celowo Cię skrzywdziło?
• Czy zrobiło to więcej niż raz? Ile razy? Kiedy to było? Gdzie?
• Czy to sprawiło, że czułeś się smutny, zły lub przestraszony?
• Co teraz czujesz jak o tym rozmawiamy?
• Czy to dziecko jest silniejsze od Ciebie? (większe, starsze, boisz się go) 
• Co zrobiło, gdy powiedziałeś, żeby przestało? 
• Czy były tam inne dzieci? Co one robiły? Czy był tam ktoś dorosły?
• Czy czujesz się oszukany? Czy ktoś Ci coś obiecał, a potem okazało się, że to nieprawda?
• Czy pamiętasz, jak Cię nazwali? Czy wiesz, co to znaczy?
• Powiedz dokładnie, co kazali Ci zrobić?
• Gdy dziecko np. z zespołem Aspergera ma trudności z opisywaniem różnych sytuacji, zadajemy mu bardziej szczegółowe pytania odnośnie zdarzenia:
• Czy grałeś/(-aś) dzisiaj na WF? 
• Kto siedział przy stole? 
• Czy byłeś z tego zadowolony?
• Czy dzieci bawiły się z Tobą? Czy brałeś/(-aś) dzisiaj strój na zajęcia taneczne z domu? Czy ktoś Ci pomagał go szukać?
• Czy ktoś dzisiaj rozmawiał z Tobą na przerwie?
• Czy byłeś/(-aś) dzisiaj na obiedzie?
• Czy w szkole jest jakaś „banda”? Co oni robią? Czy robią to przed wejściem do szkoły? Dlaczego nie wracasz od razu do domu? Gdzie na Ciebie czekają?
• Czy ktoś kiedykolwiek dotknął Cię w sposób, który był niewłaściwy, dziwny lub inny niż zwykle? 
• Czy dobrze się czujesz i chcesz wrócić  na lekcję? 
• Czy coś Cię boli? Pokaż gdzie? Kiedy to się stało? Kto był wtedy w szatni? itd.

Jeśli dziecko nic nie komunikuje, ale zmieniło się jego zachowanie lub ma problemy z opisaniem tego, co mu się przydarza, zwróć się po pomoc do rówieśników – oni mogą wiedzieć coś więcej. 

Zaangażowanie rodzin uczniów szkoły w politykę antyprzemocową placówki

Personel szkoły może zrobić wiele, aby zapobiec znęcaniu się i chronić uczniów, ale osiągnie znacznie więcej, jeśli zaangażuje w to rodziny uczniów. Tworzenie szkolnego klimatu szacunku i włączenia nie zależy tylko od pracowników szkoły. Zaangażowanie wszystkich stron w opracowywanie i wdrażanie polityki zapobiegania prześladowaniom szkolnym jest najlepszym sposobem, aby był on kompletny, zrozumiany i akceptowany przez wszystkich. Jest to również jeden ze sposobów wzmocnienia całościowego podejścia do zapobiegania zastraszaniu. W dodatku zaangażowanie rodziny zwiększy również świadomość jej członków o możliwości zapobiegania przemocy domowej. Na zwiększenie zaangażowania wpływa m.in.:

• Skuteczna komunikacja, czyli dwukierunkowa wymiana informacji i możliwości współpracy między rodziną i szkołą (spotkania, wymiana e-maili, rozmowy telefoniczne, grupy społecznościowe czy czat na stronie szkoły).
• Reprezentowanie rodzin w procesach decyzyjnych szkoły za pośrednictwem organów szkolnych, komitetów i innych forów (rady rodziców, trójki klasowe, organizacje rodziców, spotkania indywidualne).
• Budowanie społeczności, czyli bliska i częsta współpraca tworząca kulturę tolerancji i przynależności wszystkich rodzin, które szanują różnorodność w społeczności szkolnej (Rada Szkoły).
• Aktywny udział rodzin w wydarzeniach i akcjach szkolnych stwarzający możliwość poznania się członków rodzin społeczności szkolnej oraz zmniejszenie poziomu anonimowości, sprzyjającej przemocy.
• Większa rola rodziny w edukacji antyprzemocowej dziecka oraz wspieraniu szkoły w działaniach mających na celu minimalizację zagrożeń związanych ze znęcaniem się nad uczniami.
• Łączenie edukacji w domu i szkole poprzez przekazywanie tych samych informacji, uczenie oparte na tych samych wartościach i stawianiu tych samych oczekiwań, w celu zwiększenia efektywności programów edukacyjnych.
• Włączanie do współpracy ekspertów zewnętrznych, organizowanie wspólnych warsztatów, spotkań, „burzy mózgów”.

Od czego zacząć? Oczywiście od wizji szkoły, do której wszyscy chcielibyśmy chodzić – powoli razem z uczniami i ich rodzinami wizję tę możemy przekuć w rzeczywistość. Znajdźmy sojuszników, poznajmy się, wsłuchajmy w słowa dzieci i ich rodzin, podzielmy się rolami i zaufajmy sobie nawzajem, a niemożliwe stanie się możliwe.

Źródła:

• www.education.vic.gov.au
• www.bullyingnoway.gov.au
• www.psychologytoday.com
• www.stopbullying.gov 
• www.pacer.org 

Bibliografia

• Borkowska A., Szymańska J., Witkowska M., Przeciwdziałanie agresji i przemocy w szkole, poradnik dla nauczycieli, Ośrodek Rozwoju Edukacji, 2012. 
• Chmura-Rutkowska I., Być dziewczyną – być chłopakiem i przetrwać. Płeć i przemoc w szkole w narracjach młodzieży, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2017. 
• Czermierowska-Koruba E., Agresja i przemoc w szkole, czyli co powinniśmy wiedzieć, aby skutecznie działać, Ośrodek Rozwoju Edukacji, 2015.
• Giza-Poleszczuk A., Komendant-Brodowska A., Baczko-Dombi A., Przemoc w szkole. Raport z badań. Maj 2011. Warszawa: Instytut Socjologii UW 2011.
• Komendant-Brodowska A., Agresja i przemoc szkolna, Instytut Badań Edukacyjnych, 2014.
• Olweus D., Mobbing – fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymać?, Wydawnictwo Santorski, 2007.
• Orłowski S., Mobbing i bullying w szkole: Charakterystyka zjawiska i program zapobiegania, Ośrodek Rozwoju Edukacji.
• Przewłocka Jadwiga, Raport z badania „Bezpieczeństwo uczniów i klimat społeczny w polskich szkołach”, Instytut Badań Edukacyjnych, 2015.
• Pyżalski J., Agresja elektroniczna wśród dzieci i młodzieży, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2011.
• Węgrzynowska Joanna, Dzieci doświadczające przemocy rówieśniczej, Stowarzyszenie „Bliżej Dziecka”, 2016.