Podwójnie wykluczeni. Osoby LGBT+ w autystycznej społeczności

Związki między autyzmem a płcią i seksualnością są fascynujące, ale nie do końca wyjaśnione. Niewiele jest dostępnych badań na temat osób LGBT+ w spektrum autyzmu, ale wszystkie potwierdzają, że udział osób LGBT+ w autystycznej społeczności jest dużo większy niż wśród ogółu populacji. Przyjrzyjmy się zatem temu, co na ich temat wiemy i jakie są doświadczenia i wyzwania specyficzne dla tej grupy osób. 

Czy na pewno mniejszość? 

Pod hasłem LGBT+ kryją się różne orientacje seksualne i tożsamości płciowe. Orientacja seksualna to zdolność do angażowania się w relacje miłosne i seksualne z osobami danej płci lub więcej niż z jedną płcią albo brak pociągu seksualnego do innych osób1. Tożsamość płciowa oznacza identyfikację z płcią i nie musi wpisywać się w kategorie binarności2. Warto tu podkreślić, że tożsamość płciowa nie ma wpływu na orientację seksualną. Litery LGBT oznaczają lesbijki, gejów, osoby biseksualne i transpłciowe (osoby, których tożsamość płciowa jest niezgodna z płcią przypisaną przy urodzeniu). Jako że jest to pojęcie parasolowe, obejmuje całą społeczność osób nieheteroseksualnych i transpłciowych, niezależnie od identyfikacji. Coraz częściej jednak skrót ten jest uzupełniany przez kolejne litery, np. Q – osoby queer (osoby, które nie odnajdują się w dostępnych kategoriach orientacji seksualnej i tożsamości płciowej), I – osoby interpłciowe (osoby, które rodzą się z męskimi i żeńskimi cechami pierwotnymi i wtórnymi, czyli mają zróżnicowane cechy płciowe) czy A – osoby aseksualne (osoby, które cechuje trwały brak odczuwania pociągu seksualnego)3. W odniesieniu do osób w spektrum autyzmu, szczególnie ważna jest litera A. Społeczność osób autystycznych jest grupą, w której występuje najwięcej osób aseksualnych w porównaniu z resztą społeczeństwa. Aseksualność nie jest zaburzeniem ani defektem, jest jedną z orientacji seksualnych. Podobnie transpłciowość nie jest zaburzeniem identyfikacji płciowej, jak jeszcze do niedawna można było przeczytać w klasyfikacji medycznej Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) – zapis ten został usunięty w ICD-11, gdzie transpłciowość została opisana jako „niezgodność płciowa” i przeniesiona z listy zaburzeń psychicznych do działu dotyczącego zdrowia seksualnego. WHO uznała, że traktowanie transpłciowości jako zaburzenia jest niezgodne z obecną wiedzą medyczną i przyczynia się do ogromnej stygmatyzacji osób transpłciowych. Wielość orientacji seksualnych i tożsamości płciowych jest odzwierciedleniem ludzkiej różnorodności. Osoby w spektrum autyzmu, jako rzadziej dostosowujące się do norm społecznych, prezentują tę różnorodność w sposób pełniejszy niż osoby neurotypowe.

Badania dotyczące orientacji seksualnej osób w spektrum autyzmu wykazały, że:

• od 20% do 40% autystycznych rezydentów jednego z domów opieki w Wielkiej Brytanii (mężczyzn) identyfikowało się jako osoby nieheteroseksualne (badanie z 2010 r.),
• w grupie kobiet ankietowanych w Szwecji jako nieheteroseksualne określiło się 16% kobiet neurotypowych i 58,3% autystycznych (badania z 2014 r.)4.

Ponadto:

• w badaniach, które wykonała Sarah Hendrickx na potrzeby książki Kobiety i dziewczęta ze spektrum autyzmu, 50% kobiet określiło się jako nieheteroseksualne (2015),
• w badaniach do rozprawy doktorskiej Rity George (wzięło w nich udział 571 osób) jako osoby nieheteroseksualne określiło się 53,3% (w tym 8,9% jako aseksualni) mężczyzn w spektrum autyzmu i aż 76,3% (w tym 23,3% jako aseksualne) kobiet w spektrum autyzmu (2016)5.
   

Sarah Hendrickx poświęciła seksualności i tożsamości płciowej cały rozdział książki Kobiety i dziewczęta ze spektrum autyzmu7. Badania potwierdzają, że u kobiet i osób w spektrum autyzmu, którym przy urodzeniu przypisano płeć żeńską, wskaźniki nieheteroseksualności (76,3%) i niebinarności (15,3%) są wyższe niż w przypadku mężczyzn w spektrum autyzmu oraz zdecydowanie wyższe niż wśród osób neurotypowych8. Do kobiet w spektrum autyzmu w dużej mierze odnosi się również zjawisko nonkonformizmu płciowego: ekspresja płciowa niezgodna ze stereotypowo przypisaną kobietom i nienormatywny płciowo wygląd. Autystyczne kobiety wykazują większą różnorodność pod względem orientacji seksualnej w porównaniu z neurotypowymi osobami i mężczyznami w spektrum autyzmu. W grupie 76,3% kobiet w spektrum autyzmu bez niepełnosprawności intelektualnej, które identyfikują się jako nieheteroseksualne, 23,3% określa się jako aseksualne, 14,6% – jako biseksualne, 9,6% – jako homoseksualne, 8,2% – jako panseksualne (osoby, które wchodzą w relacje seksualne i miłosne z osobami bez względu na ich orientację seksualną i tożsamość płciową), 4,6% kwestionuje pojęcie orientacji seksualnej i aż 15,1% określa swoją orientację seksualną jako inną9.

Badania na temat przyjaźni i związków kobiet w spektrum autyzmu potwierdzają, że nieheteroseksualne autystyczne kobiety mierzą się z tymi samymi wyzwaniami w bliskich relacjach, co heteroseksualne: trudnościami w rozumieniu intencji i emocji, narażeniem na nadużycia emocjonalne i przemoc, oraz mają podobne doświadczenia, np. partnerka często jest dla autystycznej kobiety pośredniczką w zawieraniu znajomości i w kontaktach ze światem10.

Co oznacza bycie osobą LGBT+ w spektrum autyzmu w Polsce?

Do tej pory nie przeprowadzono, niestety, żadnych badań sytuacji społecznej osób LGBT+ w spektrum autyzmu w Polsce. Badania sytuacji osób LGBT+ nie uwzględniają osób w spektrum autyzmu i odwrotnie – w badaniach osób autystycznych nie uwzględnia się ich orientacji seksualnej i tożsamości płciowej. Dopiero intersekcjonalne badania pokazałyby, jak jednoczesne funkcjonowanie w dwóch grupach mniejszościowych wpływa na życie, w szczególności na sytuację zdrowotną, ekonomiczną i społeczną osób LGBT+ w spektrum autyzmu. Nie ulega natomiast wątpliwości, że osoby te doświadczają dyskryminacji krzyżowej (czyli ze względu na więcej niż jedną przesłankę) ze względu na niepełnosprawność i orientację seksualną lub tożsamość płciową11. 
 

Polskie przepisy prawne traktują jednopłciowe pary jak obce osoby. Również dzieci wychowywane przez jednopłciowych rodziców nie mają zagwarantowanej ochrony ze strony państwa. Oblicza się, że ok. 50 tys. jednopłciowych par w Polsce wychowuje dzieci. Zgodnie z polskim prawem, tylko jeden rodzic z jednopłciowej pary jest nim formalnie. Druga osoba nie może podejmować decyzji w sprawie dziecka, ponieważ ponownie – prawo traktuje ją jak obcą osobę, nie posiada zatem żadnych praw rodzicielskich. Tak więc, w razie śmierci biologicznego rodzica dziecko trafi do instytucji opiekuńczej, mimo że drugi rodzic zapewnia mu opiekę, a w przypadku rozstania rodziców – nie będą mu przysługiwać alimenty12. Warto pamiętać o tym, że osoby w spektrum autyzmu wchodzą w związki jednopłciowe oraz wychowują dzieci – zarówno z osobami neurotypowymi, jak i autystycznymi.

Osobom w spektrum autyzmu, które nie pozostają w związkach, często odmawia się prawa do seksualności i realizowania własnych potrzeb seksualnych. Można przypuszczać, że jeśli autystyczne osoby wykazują nienormatywną orientację seksualną, opór opiekunów i asystentów na ich aktywność seksualną jest jeszcze większy. W najgorszej sytuacji pod tym względem są osoby w spektrum autyzmu ze współwystępującą niepełnosprawnością intelektualną13. W Polsce wciąż obowiązuje niezgodny z Konwencją o prawach osób z niepełnosprawnościami zakaz zawierania małżeństw przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną14. Podobnie, osoby LGBT+ nie mają w Polsce możliwości zawarcia związku partnerskiego ani małżeństwa. 

Skutki prawnej dyskryminacji osób LGBT+ w Polsce, również dla osób w spektrum autyzmu, są następujące:

• brak możliwości otrzymania zwolnienia lekarskiego na opiekę nad partnerem/partnerką,
• brak możliwości otrzymania zasiłku opiekuńczego z tytułu opieki nad partnerem/partnerką,
• brak gwarancji dostępu do informacji medycznej i podejmowania decyzji o leczeniu partnera/partnerki,
• zakaz małżeństw dla par jednopłciowych, osób z niepełnosprawnością intelektualną i psychiczną,
• konieczność prawnego uzgodnienia płci przez osoby transpłciowe na drodze sądowej15. 

Największe trudności związane z życiem w związku jednopłciowym związane są z kontaktami ze służbą zdrowia i brakiem akceptacji społecznej. Badania „Rodziny z wyboru w Polsce” wykazały, że aż 97% osób żyjących w jednopłciowych związkach uważa swojego partnera/partnerkę za rodzinę, podczas gdy jedynie 14% Polaków i Polek (wg badań CBOS) sądzi, że związek dwóch osób tej samej płci tworzy rodzinę16. 

Warunki prawne oraz stereotypy i głębokie uprzedzenia, które dotyczą zarówno autyzmu, jak i homoseksualności, uznające obydwie te części ludzkiej tożsamości jako odbiegające od normy społecznej, powodują u autystycznych osób LGBT+ ostry stres mniejszościowy. Pojęcie to oznacza chroniczne napięcie psychiczne powstałe w wyniku ciągłego doświadczania dyskryminacji, przemocy i społecznej stygmatyzacji oraz bieżącego lub antycypowanego zagrożenia integralności fizycznej i psychicznej, które może mieć długofalowe skutki psychiczne i społeczne, takie jak: nienawiść do siebie czy życie w ukryciu, oraz zdrowotne: depresję czy zespół stresu pourazowego17. 

Najnowszy raport na temat sytuacji społecznej osób LGBT+ w Polsce18 odnotowuje:

• wyższe wskaźniki zaburzeń psychicznych, szczególnie lękowych i depresyjnych (pięć razy częstsze niż w ogólnej populacji),
• myśli o samobójstwie – doświadczało ich 44,2% osób w ciągu ostatnich miesięcy,
• doświadczanie przemocy – 68,9% osób w ciągu ostatnich dwóch lat,
• doświadczanie mowy nienawiści i nękania w szkole,
• brak akceptacji – ponad 50% osób LGBT+ nie jest akceptowanych przez żadnego ze swoich rodziców,
• stres mniejszościowy: poczucie osamotnienia, brak wsparcia społecznego, ukrywanie tożsamości.

Warto pamiętać o tym, że osoby w spektrum autyzmu już na etapie edukacji formalnej masowo doznają nękania. Aż 90% uczniów i uczennic w spektrum autyzmu doświadcza wyśmiewania lub ignorowania, a ponad jedna czwarta – fizycznej przemocy19. Ponad 66% dorosłych osób w spektrum autyzmu (z których 89% stanowią kobiety) posiada diagnozę zaburzeń psychicznych, z czego niemal połowa to osoby z depresją20. Z kolei zagrożenie samobójstwem ocenia się u osób w spektrum autyzmu bez niepełnosprawności intelektualnej na ponad dziewięć razy wyższe niż u osób neurotypowych21. Jeśli weźmiemy pod uwagę statystyki dotyczące sytuacji osób LGBT+ w Polsce i nałożymy na nie dane dotyczące osób w spektrum autyzmu, widzimy, że osoby LGBT+ w spektrum autyzmu są grupą szczególnie narażoną na życie bez wsparcia społecznego oraz doświadczanie przemocy i nienawiści. 

Oprócz spektrum autyzmu, orientacji seksualnej i tożsamości płciowej na sytuację autystycznych osób LGBT+ w Polsce wpływają również inne czynniki, np. miejsce zamieszkania, status ekonomiczny, sprzężone niepełnosprawności. Sytuacja kobiet nieheteroseksualnych w spektrum autyzmu wymaga odrębnych badań ze względu na specyfikę płci. Na konieczność uwzględniania perspektywy płci w działaniach na rzecz osób z niepełnosprawnościami zwracają uwagę organizacje społeczne działające na rzecz kobiet z niepełnosprawnościami, które raportują wysokie zagrożenie przemocą, łamanie praw seksualnych i reprodukcyjnych oraz dyskryminację tych kobiet w dostępie do opieki medycznej, świadczeń socjalnych oraz dóbr i usług publicznych22. 

Ze strony terapeutów i innych specjalistów pracujących z osobami w spektrum autyzmu niezbędna jest bezwarunkowa akceptacja ich różnorodności płciowej i seksualnej. Przedmiotem interwencji terapeutycznych powinny być natomiast skutki braku akceptacji społecznej, takie jak: niska samoocena, wysoki poziom lęku, życie w ukryciu, depresja, myśli samobójcze czy zespół stresu pourazowego, a więc naprawianie szkód wyrządzonych przez społeczeństwo23. Jednym z największych nadużyć, jakich wciąż doświadczają osoby LGBT+ w gabinetach psychologicznych, są próby nakłonienia ich do tzw. terapii reparatywnej (lub konwersyjnej), czyli „wyleczenia” z homoseksualności. Jest to interwencja przynosząca osobom LGBT+ ogromne szkody psychiczne, zdrowotne i społeczne24. Osoby udzielające wsparcia psychologicznego i prowadzące psychoterapię osób LGBT+ muszą mieć świadomość, że korygowanie potrzeb psychoseksualnych osób LGBT+ nie ma naukowych ani empirycznych podstaw i jest jedynie wynikiem społecznych uprzedzeń. W pracy terapeutycznej z osobami LGBT+ ogromnie ważna jest wiedza, wrażliwość i świadomość własnych stereotypów i uprzedzeń, a także świadomość, w jaki sposób sytuacja społeczna osób LGBT+ i doświadczanie stresu mniejszościowego wpływa na ich funkcjonowanie. Osoby LGBT+ w spektrum autyzmu potrzebują przede wszystkim akceptacji, bezpieczeństwa, wzmacniających relacji i szczególnego wsparcia ze strony otoczenia. 
 

1. Sytuacja społeczna osób LGBTA w Polsce. Raport za lata 2015 i 2016, red. M. Świder i M. Winiewski, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2017, s. 7.
2. Równość małżeńska. Przewodnik dla początkujących, red. A. Boczkowska i A. Urbanik, Stowarzyszenie Miłość Nie Wyklucza, Warszawa 2016, s. 4.
3. Definicje transpłciowości, queer, interpłciowości i aseksualności na podstawie: Sytuacja społeczna osób LGBTA w Polsce. Raport za lata 2015 i 2016, red. M. Świder i M. Winiewski, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2017, s. 7.
4. R. George, Sexual Orientation and Gender Identity in High-Functioning Individuals with Autism Spectrum Disorder, Deakin University, s. 88.
5. Ibidem, s. 98.
6. A. Van Der Miesen, H. Hurley, A. De Vries, Gender dysphoria and autism spectrum disorder: A narrative review, “International Review of Psychiatry” 2016, vol. 28, nr 1, //www.tandfonline.com/doi/full/10.3109/09540261.2015.1111199 (dostęp 29.04.2019). 
7. S. Hendrickx, Kobiety i dziewczyny ze spektrum autyzmu. Od wczesnego dzieciństwa do późnej starości, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2018, s. 31.
8. R. George, M. Stokes, Sexual Orientation and Gender Identity in Autism Spectrum Disorder, „Autism: SAGE Journals” 2018, t. 22, nr 8, //doi.org/10.1177%2F1362361317714587 (dostęp 17.02.2019).
9. R. George, Sexual Orientation and Gender Identity in High-Functioning Individuals with Autism Spectrum Disorder, Deakin University, s. 98.
10. F. Sedgewick, L. Crane, V. Hill, E. Pellicano, Friends and Lovers: Relationships of Autistic and Neurotypical Women, „Autism in Adulthood” 2019, vol. 1, nr 2, s. 118–119, //www.liebertpub.com/doi/pdf/10.1089/aut.2018.0028 (dostęp 24.04.2019).
11. Additional information concerning Polish government’s reply to list of issues regarding intersectionality between SOGI (sexual orientation and gender identity) and disability, Campaign Against Homophobia, Venus of Milo Association, Lambda Warsaw Association, Convention on the Rights of Persons with Disabilities, 9 Pre-Sessional Working Group (12 Mar 2018–16 Mar 2018).
12. J. Mizielińska, M. Abramowicz, A. Stasińska, Rodziny z wyboru w Polsce. Życie rodzinne osób nieheteroseksualnych, Instytut Psychologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2014, s. 121.
13. Zdrowie LGBT. Przewodnik dla kadry medycznej, red. R. Kowalczyk, M. Rodzinka, M. Krzystanek, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2016, s. 32–33. 
14. Informacja Rzecznika Praw Obywatelskich o działaniach podjętych przez Rzeczpospolitą Polską w celu implementacji postanowień Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych w latach 2015–2017, Rzecznik Praw Obywatelskich, Warszawa 2018.
15. Sytuacja prawna osób transpłciowych w Polsce. Raport z badań i propozycje zmian, red. W. Dynarski i K. Śmiszek, Fundacja Trans-Fuzja i Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego, Warszawa 2013, s. 155.
16. Ibidem, s. 65–66. 
17. G. Iniewicz, B. Grabski, M. Mijas, Zdrowie psychiczne osób homoseksualnych i biseksualnych – rola stresu mniejszościowego, „Psychiatria Polska” 2012, t. XLVI, nr 4, s. 651.
18. Sytuacja społeczna osób LGBTA w Polsce. Raport za lata 2015 i 2016, red. M. Świder i M. Winiewski, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2017, s. 65–83.
19. Ogólnopolski Spis Autyzmu. Sytuacja młodzieży i dorosłych z autyzmem w Polsce, red. M. Płatos, Stowarzyszenie Innowacji Społecznych „Mary i Max”, Warszawa 2016, s. 40.
20. Ibidem, s. 39. 
21. T. Hirvikoski i in., Premature mortality in autism spectrum disorder, „The British Journal of Psychiatry” 2016, vol. 208, nr 3, s. 232–238. 
22. Preliminary Submission to the CRPD Committee for the Pre-Sessional Working Group on Poland, Association of Women with Disabilities ONE.pl, January 31, 2018.
23. Podręcznik poradnictwa i psychoterapii osób homoseksualnych i biseksualnych, red. R. Perez, K. DeBord i K. Bieschke, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2014, s. 145.
24. K. Dułak, J. Świerszcz, Przemoc i uwłasnowolnienie. Wsparcie psychologiczne dla osób LGBTQ, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2013, s. 62.