Przepis ten należy interpretować następująco: mimo iż osoba niepełnosprawna intelektualnie (powyżej 15. roku życia) wyraziła zgodę na jakąś formę aktywności seksualnej, a postępowanie wykaże, że była nieświadoma czynu (sprawca wykorzystał opisany w przepisie stan), może zostać uznana za ofiarę wykorzystania (I. Fornalik, 2017, s. 135).
Wraz wzrastającym stopniem NI maleje prawdopodobieństwo, że osoba rozpozna akt przemocy, będzie próbowała się przed nim bronić, aż wreszcie, że zgłosi fakt jej użycia wobec własnej osoby. Przed specjalistami pracującymi z osobami niepełnosprawnymi intelektualnie stoi bardzo trudne i odpowiedzialne zadanie: aby dać swoim podopiecznym szansę na uchronienie się przed krzywdą i cierpieniem, jakie przynosi w skutkach doznawanie przemocy. Ta ochrona nie ma nic wspólnego z izolowaniem osób z NI od niebezpiecznego otoczenia, ale polega na ich EDUKOWANIU, aby potrafiły sobie radzić w trudnych sytuacjach.
POLECAMY
„Edukacja to szczepionka na przemoc” – Edward James Olmos
Jak realizować profilaktykę przemocy seksualnej u osób z NI? Na początek wskazane jest, aby uzupełnić i poszerzyć własną wiedzę na temat:
- rodzaju form, jakie może przybierać przemoc seksualna,
- statystyki dotyczącej omawianego zjawiska,
- specyfiki funkcjonowania poznawczego osób z NI i jej znaczenia w planowaniu edukacji dla tej grupy osób,
- rodzaju pomocy dydaktycznych, które mogą być przydatne w organizowaniu zajęć z profilaktyki przemocy seksualnej.
Następnie powinno się przejść do realizacji swojego, autorskiego projektu, który uwzględni edukację osób z NI na różnych etapach jej życia, w różnych obszarach jej funkcjonowania, w środowisku szkolnym i domowym.
Teoria
W definicjach przemocy seksualnej zwraca się uwagę na podejmowanie czynności seksualnych bez zgody osoby, przy czym kwestia wyrażenia zgody obejmuje nie tylko czynnik motywacyjny, ale również poznawczy.
Wyniki przeglądu badań zaprezentowanego w 2012 roku w czasopiśmie „Lancet”, opublikowane przez WHO wskazują, że dzieci z niepełnosprawnością intelektualną doświadczają przemocy seksualnej 4,6 razy częściej niż pełnosprawne.
Każdy rodzaj niepełnosprawności zwiększa ryzyko wiktymizacji, ale niepełnosprawność intelektualna czy zaburzenia w komunikowaniu się lub zaburzenia zachowania są czynnikami wysokiego ryzyka, natomiast upośledzenia wielorakie, sprzężone (np. niepełnosprawność intelektualna i zaburzenia zachowania) zwiększają̨ jeszcze bardziej stopień ryzyka (A. Lechowska, 2008, za: Sullivan, Knutson).
Czynniki zwiększające ryzyko przemocy seksualnej wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną powinny być wyznacznikiem kierunku zmian w edukacji i wychowywaniu tej grupy osób. (Tab. 1)
| Cechy ofiary |
|
| Doświadczenia socjalizacyjne |
|
| Czynniki sytuacyjne |
|
Analizy porównawcze dotyczące różnych form przemocy w populacji niepełno- i pełnosprawnych pokazują, że najczęściej jej sprawcami wobec niepełnosprawnych intelektualnie i pełnosprawnych użytkowników usług są członkowie personelu (odpowiednio 42% i 37%) i osoby z rodziny (40% i 23%), rzadziej współmieszkańcy (6% i 26%) (M. Parchomiuk, 2012, s. 187, za: J. Beadle-Brown i in.). W innych badaniach uwzględniających jednostki z różnym rodzajem niepełnosprawności (w tym niepełnosprawności poznawczej) wykazano stosunkowo największy udział sprawców z grona przyjaciół oraz krewnych (M. Parchomiuk, 2012, za: A. Nannini). Badania dotyczące miejsca wykorzystania seksualnego wskazują w poszczególnych badaniach w różnych procentach na instytucje i miejsce zamieszkania osoby z NI.
Różnego rodzaju dane pokazują, że osoba z NI musiałaby się nauczyć rozróżniać formy kontaktu fizycznego z najbliższymi, poznać zasady stawiania i obrony własnych granic, a także komunikowania swoich potrzeb i uczuć, aby zmniejszyć ryzyko stania się ofiarą przemocy.
Specyfika funkcjonowania poznawczego osób z NI w pigułce
Aby móc nauczyć czegokolwiek ucznia, trzeba mieć możliwość komunikowania się z nim, wzbudzić w nim ciekawość i motywację do wysiłku intelektualnego. Metody nauczania powinny być dostosowane do poziomu jego myślenia oraz do osobistych preferencji dotyczących sposobu przyswajania wiedzy. Procesy poznawcze osób z NI funkcjonują w sposób typowy dla dzieci w różnym wieku, w zależności od poziomu niepełnosprawności intelektualnej. Ich rozwój przebiega nieharmonijnie, pozostawiając umiejętności spostrzegania, pamięci, uwagi i myślenia na różnym, a zrazem niższym poziomie, niż wskazywałby na to wiek metrykalny. Myślenie formalne/hipotetyczno-dedukcyjne (powyżej 12 lat) polegające na wykonywaniu operacji umysłowych na materiale abstrakcyjnym, oparte na logice zdań, pozwalające tworzyć hipotezy i je sprawdzać NIE JEST UKSZTAŁTOWANE U OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ!!! (E. Zasępa, 2016).
Znajomość sposobu funkcjonowania naszego podopiecznego pozwala zaplanować dopasowany do jego możliwości proces edukacji, a także określić prawdopodobieństwo, z jakim może się on stać ofiarą przemocy. Warto więc poświęcić czas na wnikliwą diagnozę dysharmonijnego rozwoju swojego ucznia.
Projekt profilaktycznych zajęć edukacyjnych dla osób z NI
„Nie – wychowaniu do uległości”
Aby zwiększyć bezpieczeństwo osoby z NI w jej otoczeniu społecznym, należy ją wyposażyć przede wszystkim w umiejętności zapewniające jej:
1. Maksymalną (w miarę jej możliwości) samodzielność w czynnościach związanych z higieną osobistą w toalecie, myciem się i ubieraniem. Zmniejsza to znacząco liczbę osób, które mają (łatwo wytłumaczalny) dostęp do nagiego ciała osoby z NI!
Ćwiczenie: nauka schematu mycia ciała – połączona z trenowaniem umiejętności dobierania przedmiotów oraz kosmetyków do mycia i pielęgnacji. Nauczyciel modeluje sposób mycia się pod prysznicem lub w wannie. Pyta dzieci o to, jakich kosmetyków ma używać na kolejnych etapach kąpieli (mycie głowy, ciała, miejsc intymnych, balsamowanie, stosowanie antyperspirantu). Następnie uczniowie, stojąc przed lustrem (w klasie), powtarzają czynności nauczyciela. Cały czas są obserwowani przez swoich kolegów, którzy, w razie potrzeby, im pomagają.
2. Rozróżnianie pojęć intymne-prywatne od publiczne w zakresie zarówno miejsc w przestrzeni, jak i miejsc na ciele. Nasz podopieczny powinien wiedzieć, gdzie ma miejsce na ciele, które zawsze zakrywa ubraniem i którego nikt nie może dotykać bez jego zgody. (Osobiście dodaję zawsze moim uczniom, że nikt nie ma prawa ich dotykać gdziekolwiek bez ich zgody.) Poznają przy tym sytuacje, w których lekarz bada w rękawiczkach w określonych sytuacjach intymne części ciała. Znają procedurę badania pediatrycznego, urologicznego i ginekologicznego z materiału obrazkowego. Dodatkowo odbywają gościnne wizyty lekarskie u lekarzy poszczególnych specjalizacji, aby zapoznać się z przedmiotami, które występują w gabinetach i służą do badania. Niektóre osoby są w stanie nauczyć się również rozpoznawania tematów rozmów, których nie należy poruszać w gronie osób spoza kręgu rodzinnego (związane z chorobami, fizjologią, seksualnością).
Ćwiczenie: nauka rozróżniania miejsc intymnych w przestrzeni przez tworzenie ich mapy w placówce codziennego pobytu. Może być przeprowadzona w formie spaceru po wszystkich miejscach w szkole. Miejsca, w których można się przebierać, załatwiać potrzeby fizjologiczne itp., powinny być oznaczone przez uczniów odpowiednimi symbolami.
3. Zgłaszanie sprzeciwu (werbalnie i fizycznie) oraz faktu jego nierespektowania przez innych swojej zaufanej osobie. Wydaje się, że umiejętność ta jest niemożliwa do nauczenia bez modelowania i wielokrotnego trenowania takiego postępowania w scenkach tematycznych, uwzględniających różne okoliczności, począwszy od zakomunikowania, przy najbliższej nadarzającej się okazji, swojemu koledze: „nie rób mi tak”!
Ćwiczenie: nauka wyczuwania własnych granic w formie zabaw ruchowych. Zajęcia rozpoczynają się od zaznaczenia własnych granic fizycznych za pomocą np. wełny, sznurka, gdy uczeń leży na podłodze (sznurkiem robimy obrys postaci, który pomaga wyjaśnić słowo granice). Następnie aranżujemy ćwiczenia fizyczne, które polegają na zmaganiu się z drugą osobą (przepychanie plecami w siedzeniu na podłodze, przepychanie dłońmi, stopami itp.). Uczniowie powinni doświadczyć sukcesu w odpieraniu „ataku”.
4. Asertywne komunikowanie się z osobami z najbliższego otoczenia. Większość osób niepełnosprawnych intelektualnie jest wychowywanych i trenowanych w tym, aby posłusznie wykonywać polecenia swoich opiekunów. Wypracowana latami kontrola poleceniowa ułatwia sterowanie zachowaniami podopiecznych, zwłaszcza w sytuacjach niebezpiecznych (zagrażających zdrowiu i bezpieczeństwu), ale niestety ułatwia też osobom stosującym przemoc wykorzystanie ich bezbronności i uległości, predysponując ich do roli „łatwej” ofiary. Człowiek z NI powinien mieć szansę, podobnie jak jego pełnosprawni opiekunowie, dokonać wyboru, przedstawić swoje stanowisko w danym temacie, mieć wpływ na to, co się z nim dzieje. W przeciwnym razie będzie wyuczony bezradności, a zatem całkowicie bierny, zależny i podporządkowany – przekonany o tym, że na nic nie ma wpływu. Manipulacja tak funkcjonującym człowiekiem nie sprawi osobie stosującej przemoc żadnego kłopotu.
Ćwiczenie: nauka odmawiania, mówienia „nie” – nauczyciel modeluje z uczniem sytuacje, w której odmawia wykonania jego polecenia. Następnie zamieniają się rolami. Jeżeli to możliwe, uczniowie mogą ćwiczyć różnego rodzaju scenki w parach z pomocą nauczyciela. Ważne, aby mogli doświadczyć możliwości powiedzenia „nie” bez poczucia winy („nie chcę, nie podoba mi się to, nie lubię tak, tak nie wolno” itp.).
5. Rozróżnianie i nazywanie relacji interpersonalnych ze znajomością zasad utrzymywania dystansu fizycznego w ich poszczególnych rodzajach. Jest to bardzo trudna do nauczenia umiejętność z uwagi na infantylny sposób spostrzegania i traktowania osób z NI w społeczeństwie, w którym nie przestrzega się odpowiednio zasad utrzymywania granic z tą grupą osób. Rodzina, opiekunowie, terapeuci bardzo często uzurpują sobie więcej praw do osób z NI z uwagi na ich nieporadność i zależność. Łatwo jest zaobserwować sytuacje, gdy dziecko z NI jest przytulane, brane na ręce przez osoby postronne, niebędące z nim w bliskiej (rodzinnej) relacji. Taka sytuacja wydaje się niemożliwa w środowisku dzieci pełnosprawnych (nauczycielka przytulająca w szkole masowej na przerwie 13-letniego ucznia?). Taki sposób traktowania utrudnia osobom z NI rozpoznawanie granic i zasad obowiązujących w relacjach interpersonalnych. Podopieczni z NI powinni mieć jasność, jakiego rodzaju relacje przewidują intymny kontakt seksualny, a jakiego opiekuńcze, wynikające z troski i miłości rodzicielskiej przytulenie. Innych zachowań będziemy oczekiwać w relacji z przyjacielem, a innych z nauczycielem. Ograniczonym, jeśli nie minimalnym, zaufaniem powinno się darzyć osoby „obce”. Jest to bardzo trudne do nauczenia, gdyż osoby z NI są zwykle bardzo ufne do ludzi, zwłaszcza tych, którzy traktują je w sposób miły i uprzejmy. Wszystko w relacjach interpersonalnych się różni; rodzaj uczucia, dystans, sposób witania, zakres tematów i sposób rozmawiania. Są to skomplikowane niuanse, których nauczenie wymaga przeprowadzenia wielu lekcji, przy użyciu różnego rodzaju pomocy dydaktycznych. Są to treści typowo abstrakcyjne, muszą więc zostać „przetłumaczone” w sposób obrazowy.
Ćwiczenie: nauka rozróżnia relacji z wykorzystaniem „kręgów bliskości” (Pewny Start. Poznać i zrozumieć uczucia. Kręgi bliskości. Plansze magnetyczne. I. Fornalik, K. Pachniewska, J. Płuska, PWN, 2018) oraz zdjęć podopiecznych. Uczniowie przyporządkowują zdjęcia poszczególnych członków swojej rodziny odpowiednim kolorom kręgów. W scenkach tematycznych nauczyciel może modelować rodzaj kontaktu fizycznego pomiędzy osobami, w różnych rodzajach kręgów, np. przy użyciu lalek (figurki – „rodzina”).
6. Rozróżnianie i nazywanie emocji, które są swojego rodzaju kompasem w podejmowaniu ważnych życiowo decyzji. Jeżeli osoba z NI będzie rozróżniała chociażby podstawowe emocje, będzie mogła nauczyć się korzystania z informacji, jakie one ze sobą niosą. Przeżywanie strachu jest informacją dla człowieka, że coś (realnie lub nie) mu zagraża. Obawa o swoje zdrowie i życie budzi ostrożność i skłania do ucieczki lub powoduje znieruchomienie (adaptacyjność tych reakcji zależy od rodzaju zagrażającej sytuacji). Odczuwanie wstydu może być sygnałem, że naruszone zostały granice prywatności człowieka, a więc znalazł się on w sytuacji, w której może doświadczać nadużycia – sytuacji, w której (jeżeli może) powinien zgłosić swój dyskomfort lub ją przerwać. Sama znajomość emocji nie wystarczy, jeżeli osoba z NI nie potrafi i/lub nie może wyrazić swojego zdania. W ten sposób widać, jak uczenie pewnych umiejętności jest zależne
od siebie na wzajem.
Ćwiczenie: kalambury „co się ze mną dzieje?” – nauczyciel ustala w porozumieniu z uczniem, jaką będzie on przedstawiał emocję. Reszta uczniów ma za zadanie odgadnąć prezentowaną przez kolegę emocję. Nauczyciel dyskutuje następnie z grupą, jak można sobie poradzić z emocjami w prezentowanej sytuacji.
Pomoce dydaktyczne
Pomoce dydaktyczne powinny być dostosowane do poziomu myślenia osoby z NI. Najczęściej przydatne będą filmy, pokazy, odgrywanie „scenek tematycznych”, praca na doświadczeniach własnych wspomagana fotografiami, ilustracjami, figurkami ludzi, historyjkami społecznymi. Mogą to być pomoce wszelkiego rodzaju. Ważne, aby ułatwiały one proces uczenia, czyniąc go „fizycznie odczuwalnym”.
Prowadzenie zajęć profilaktycznych z przemocy seksualnej dla osób z NI polega, w dużym skrócie, na budowaniu ich autonomii i poczucia wpływu na dziejące się wokół nich sytuacje. Stawia przed specjalistą niezwykle ambitne i trudne zadanie, którego rezultaty będą bezcenne dla jego podopiecznych.
BIBLIOGRAFIA:
- Fornalik I., Mam autyzm mam seksualność. I co dalej?, Fundacja JiM, Łódź 2017.
- Fornalik I., Pachniewska K., Płuska J., Pewny Start. Poznać i zrozumieć uczucia. Kręgi bliskości. Plansze magnetyczne. PWN, Warszawa 2018.
- Karwacka M., Przemoc seksualna wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną. Interdyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej, 2/2013, UAM Poznań.
- Lechowska A., Przemoc seksualna wobec dzieci z niepełnosprawnością intelektualną Dziecko krzywdzone, 2008, nr 1(22).
- Parchomiuk M., Seksualność człowieka z niepełnosprawnością intelektualną. Impuls, Kraków 2016.
- Zasępa E., Osoba z niepełnosprawnością intelektualną. Procesy poznawcze. Impuls, Kraków 2016.
