Przemoc seksualna wobec osób z NI

W seksualnej przemocy trzeba uwzględnić aspekt siły i przymusu oraz ograniczonych kompetencji osoby niepełnosprawnej intelektualnie, powodujących brak jej rozeznania w charakterze działania. W celu oceny skali zjawiska czy opisu jego specyfiki najbardziej użyteczne jest przyjęcie wieloaspektowego ujęcia, ze wskazaniem na przemoc seksualną (sexual abuse), wykorzystanie seksualne (sexual exploitation) oraz nadużycia ze strony osób znaczących. W takim ujęciu będą mieścić się przypadki działań naruszających integralność psychofizyczną osoby niepełnosprawnej intelektualnie, wykorzystujących nierówność sił fizycznych i psychicznych czy autorytet i zależność w codziennym funkcjonowaniu.

Dokładne oszacowanie skali zjawiska przemocy seksualnej w populacji osób niepełnosprawnych intelektualnie jest niemożliwe, z uwagi na wiele czynników. Można wśród nich wyróżnić aspekty:

• metodologiczne (zróżnicowane definicje przemocy oraz sposoby ich badania),
• społeczne (zaniedbanie problemu w szerszej skali społecznej i pomniejszanie jego znaczenia), 
• sytuacyjne (jak ograniczenia w zgłaszaniu przemocy). 

Trzeba zauważyć, że przemoc seksualna bywa analizowana z różnych perspektyw, tj. samych osób niepełnosprawnych intelektualnie, ich opiekunów rodzinnych (nieformalnych), opiekunów formalnych oraz specjalistów pracujących z nimi w różnych instytucjach (pedagogów, psychologów, pracowników socjalnych). W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat w wybranych krajach przeprowadzono wiele badań z udziałem różnych grup wiekowych, osób z różnym poziomem sprawności intelektualnej, zamieszkujących w środowiskach otwartych i zamkniętych. Wyniki tych analiz pozwalają nam, z dużą dozą uogólnienia, wskazać cechy specyficzne seksualnej przemocy w populacji osób z niepełnosprawnością intelektualną (tabela 1).
 

Skala zjawiska jest zróżnicowana, jednak dane dowodzą istotnie większego jego zakresu u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Ofiarami seksualnej przemocy częściej stają się kobiety, a sprawcami są zwykle mężczyźni. Przemoc dotyczy osób w różnym wieku, jednak z uwagi na brak danych nie można dokonywać porównań w tym zakresie. Nie wydaje się również, żeby takowe były uzasadnione, ze względu na różne czynniki specyfikujące sytuację osób w różnym wieku. Nie można jednoznacznie opisać znaczenia samego stopnia niepełnosprawności intelektualnej w zakresie ryzyka seksualnej przemocy, chociaż więcej dowodów wskazuje na silniejsze zagrożenie w przypadku lżejszych postaci niepełnosprawności (tj. w stopniu lekkim i umiarkowanym). Osoby mające mniejsze deficyty i większe kompetencje życiowe częściej funkcjonują w środowisku otwartym („wtapiają się w społeczeństwo”), niosącym więcej zagrożeń w wielu wymiarach życia.

Niepełnosprawni intelektualnie z głębszymi postaciami niepełnosprawności najczęściej pozostają w środowisku chronionym, korzystając ze stałego lub okresowego wsparcia opiekunów i innych osób znaczących. Trzeba jednak zauważyć, że pojęcie środowiska chronionego, odnoszone do rodziny czy instytucji, oznacza zwiększenie zakresu odpowiedzialności opiekunów w obszarze zapewniania osobie niepełnosprawnej optymalnych warunków i sposobów życia oraz poszerzone wsparcie w wymiarze praktycznym. Osoba niepełnosprawna nie jest jednak chroniona przed możliwymi zagrożeniami, w tym w zakresie szeroko rozumianej przemocy, ze strony osób zobowiązanych do udzielania wsparcia. Warunki chronione, jak dom rodzinny (rodzina pochodzenia) czy dom pomocy społecznej, mogą kumulować określone czynniki nie tylko zwiększające ryzyko przemocy, ale również utrudniające jej zgłaszanie. W przypadkach kiedy sprawcą przemocy jest osoba z rodziny czy też pracownik instytucji, mogą być one ukrywane, ze względu na konsekwencje dotykające całe środowisko. W warunkach życia zbiorowego, które dotyczą instytucji opieki, występuje również przemoc ze strony innych osób niepełnosprawnych.

Wyniki badań pokazują, że osoby niepełnosprawne intelektualnie, w tym dzieci i młodzież, częściej są ofiarami przemocy, w której pojawia się bezpośredni kontakt fizyczny, obejmujący penetrację o charakterze seksualnym. Dane dowodzą również występowania innych form kontaktu, jak dotykanie i pobudzanie miejsc intymnych dziecka, oraz form przemocy seksualnej w postaci masturbowania się i obnażania sprawcy. 

Jednym z podstawowych problemów są trudności w wykrywaniu przestępstw oraz gromadzeniu dowodów pozwalających wyciągnąć konsekwencje prawne wobec sprawców. Trzeba zauważyć, że w populacji osób niepełnosprawnych intelektualnie zaznacza się bardzo niekorzystna tendencja w tym zakresie. Niemożność wczesnego wykrycia przestępstwa powoduje, że często jest ono ponawiane, a sam proces wiktymizacji trwa przez długi okres (nawet kilkunastu lat). Jest wiele czynników, które stoją u podstaw niezgłaszania i niewykrywania przestępstw popełnianych wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną. Wynikają one z okoliczności zdarzenia (zdarzeń), uwarunkowań środowiskowych oraz osobowych. Można tu wymienić:

1. Rodzaj i okoliczności działania sprawcy, np. pobudzanie intymnych części ciała w trakcie zabiegów pielęgnacyjnych, aranżowanie sytuacji, w której osoba jest angażowana w przygotowanie materiałów pornograficznych (np. sesja zdjęciowa), groźby ze strony sprawcy, posługiwanie się perswazją, stosowanie nagród.
2. Związek sprawcy z ofiarą, charakter zależności. W przypadku sprawców rodzinnych ofiara może się kierować więzią z członkiem rodziny, łącznie z chęcią jego ochrony przed konsekwencjami.
3. Brak wsparcia ofiary. Podstawowym problemem, jak wynika z badań, jest pomniejszanie znaczenia relacji ofiary lub zaprzeczanie jej wiarygodności. Osoby niepełnosprawne intelektualnie, mając negatywne doświadczenia w tym względzie, nie podejmują ponownej próby sygnalizowania problemu. Często brakuje w ich środowisku osób godnych zaufania.
4. Doświadczenia ofiary i jej kompetencje. W zależności od poziomu kompetencji poznawczych czy społecznych osoba niepełnosprawna intelektualnie może mieć różne możliwości rozpoznania czynu jako szkodliwego i krzywdzącego. Sfera seksualna jest często traktowana w jej życiu jako temat tabu, a próby podejmowania aktywności w tym zakresie, np. masturbacji realizującej potrzebę seksualną, mogą spotykać się z negatywnymi reakcjami otoczenia. Brak edukacji i wsparcia, zmierzających do ukształtowania pozytywnej postawy wobec seksualności, dostarczających przynajmniej podstawowej wiedzy oraz porządkującej nierzadko trudne doświadczenia, powoduje, że osoby niepełnosprawne intelektualnie nie tylko nie mają zdolności zrozumienia charakteru sytuacji przemocy, ale mogą odczuwać wstyd i lęk przed byciem obwinianym. Zależność od innych, niekiedy w zakresie podstawowych czynności pielęgnacyjnych, stanowi potencjalne zagrożenie naruszenia granicy intymności, a przy braku jej rozpoznania przez samą osobę niepełnosprawną, rodzi problem z dostrzeganiem ryzyka. Osoba niepełnosprawna intelektualnie, nie będąc samodzielną w różnych obszarach życia i nie dysponując zasobami społecznymi, ma ograniczone możliwości poszukiwania skutecznej pomocy. Poszukiwanie pomocy jest również utrudnione na skutek niezdolności werbalizowania doświadczeń.

Skutki przemocy u osób z niepełnosprawnością intelektualną 

Diagnoza skutków przemocy u osób z omawianej populacji jest trudna z uwagi na nie zawsze przewidywalne sposoby ich ujawniania oraz nakładające się zaburzenia związane z samą niepełnosprawnością. Omawiając skutki przemocy, należy wskazać na obszar fizycznego i psychospołecznego funkcjonowania, pamiętając o tym, że określone objawy nie zawsze muszą wystąpić w danym przypadku. W zakresie fizycznych skutków trzeba zwrócić uwagę na: trudności z siedzeniem, chodzeniem, wydalaniem, uszkodzenia genitaliów i ich okolic, ból i swędzenie, krwawienia i infekcje (w tym chorobami przenoszonymi drogą płciową), ciążę. Uważa się, że fizyczne objawy mają mniejsze znaczenie diagnostyczne, mogą być bowiem (w przypadku niektórych) skutkiem urazów i wypadków. Trzeba także wziąć pod uwagę, że występujące skaleczenia i ból w okolicach intymnych mogą być następstwem masturbacji, stosunkowo częstej, zwłaszcza w grupie osób z głębszą niepełnosprawnością. Bywa ona podejmowana z dużą intensywnością, niekiedy z wykorzystaniem przedmiotów. Osoby niepełnosprawne intelektualnie mogą mieć trudności w zgłaszaniu dolegliwości fizycznych, sygnalizują je wówczas przez określone zachowania. Najczęściej mamy do czynienia z pojawieniem się zachowań trudnych czy też z ich nasileniem, jeśli wcześniej występowały. Pojawiać się może wzrost zachowań autostymulujących (również masturbacji), agresywnych, oporu wobec wykonywania działań (w tym odmowa przyjmowania pokarmów i wykonywania czynności higienicznych), izolacja. Ocena doznań może przebiegać z wykorzystaniem pomocy, jak piktogramy, obrazki i zdjęcia pozwalające określić ich lokalizację.

Obecność objawów fizycznych – najczęściej stwierdzana w toku czynności pielęgnacyjnych – musi być analizowana w powiązaniu z innymi symptomami, w zakresie sfery psychicznej i behawioralnej, jak: pojawienie się (w dłuższej perspektywie) problemów w zakresie zdrowia psychicznego (np. somatyzacja, zaburzenia psychotyczne, obsesyjno-kompulsywne, depresja, lęk, wrogość, wybuchy złości, nagłe zmiany nastroju), wystąpienie zachowań trudnych bądź ich nasilenie, wzrost zachowań i zainteresowań o charakterze seksualnym, zmniejszenie aktywności, wycofanie, nadaktywność, obniżenie poziomu funkcjonowania adaptacyjnego i intelektualnego („wtórne upośledzenie”), zaburzenia w relacjach interpersonalnych (unikanie, reakcje lękowe i agresywne). W analizie objawów psychicznych w tej populacji nawiązuje się do zaburzeń pourazowych i stresowych (związanych z traumatycznym wydarzeniem), np. w postaci zaburzeń przywiązania w przypadku dzieci, jednak ta kwestia nie znajduje dokładnego potwierdzenia w wynikach badań. W tym przypadku problem leży w ograniczonych możliwościach diagnostycznych oraz trudnościach interpretacyjnych. Analiza objawów, np. w zakresie sfery seksualnej, musi przebiegać w kontekście rozwojowym, a zatem nie tylko z uwzględnieniem fazy rozwoju, (której dojrzałość może być opóźniona w stosunku do rówieśników) ale również dotychczasowych doświadczeń życiowych i poziomu funkcjonowania danej osoby. 

Trzeba pamiętać, że doświadczanie przemocy seksualnej w dzieciństwie czy w okresie młodzieńczym może mieć skutki w perspektywie długoterminowej, podobnie jak u osób pełnosprawnych. Odnotowano ich znaczenie dla niskiej jakości życia seksualnego i uczuciowego kobiet dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną, ich negatywnych postaw wobec badań ginekologicznych. Stwierdzono także współudział wczesnych doświadczeń związanych z przemocą w podejmowaniu działań przemocowych wobec innych.

Wnikliwa diagnoza wielospecjalistyczna objawów jest kluczowa dla adekwatnych działań. Wszelkie pobieżne oceny, np. przyczyn występowania zachowań trudnych, mogą prowadzić do ich eliminowania (np. przez środki farmakologiczne), w efekcie pozbawiania osoby niepełnosprawnej jedynej niekiedy możliwości manifestowania doświadczeń przemocowych. 

Czynniki ryzyka przemocy w populacji osób niepełnosprawnych intelektualnie 

Analizując czynniki ryzyka, trzeba uwzględnić ich złożoność i wzajemne interakcje. Specyficzne dla omawianej niepełnosprawności cechy, nie tylko wynikające z ograniczeń w sferze intelektualnej, ale często zaniedbań środowiskowych, zwiększają ryzyko narażenia na przemoc oraz powodują problemy z jej ujawnianiem i ograniczaniem, o czym pisano wcześniej. Osoby niepełnosprawne intelektualnie, w różnym stopniu i zakresie ujawniają: sugestywność, obniżony samokrytycyzm oraz małą zdolność przewidywania skutków działań, a także oceny sytuacji. Mają też słabsze zdolności radzenia sobie w sytuacjach trudnych, częściej reagują bezsilnością i bezradnością oraz wykazują większą motywację do poszukiwania społecznych relacji z powodu deprywacji potrzeby kontaktów społecznych, miłości i afirmacji, akceptacji, bliskości fizycznej i psychicznej. Najczęściej ich wiedza z zakresu seksualności jest niska, a bywa, że jej źródłem są materiały pornograficzne. W dużym stopniu osoby te są zależne od innych, w sensie fizycznym i psychicznym, zarówno z powodu słabych kompetencji, zaburzeń współwystępujących (fizycznych i psychicznych), jak i nadochraniania. Wszystkie te właściwości mogą zmniejszać zdolność rozpoznania zagrożenia, jego oceny i ochrony przed nim oraz radzenia sobie z jego konsekwencjami. Czynniki środowiskowe mogą potęgować te trudności. W rodzinie dziecka niepełnosprawnego intelektualnie, szczególnie w stopniu lekkim, częściej może pojawiać się przemoc (niekoniecznie skierowana wobec dziecka), zaburzenia osobowości i uzależnienia rodziców. Czynnikami ryzyka w środowisku instytucji opiekuńczej może być przede wszystkim niedostatek kompetencji personelu w zakresie radzenia sobie z seksualnością podopiecznych, specyficzna organizacja życia, która utrudnia indywidualizację i możliwość dostatecznie wczesnego wykrywania problemów. W każdym środowisku, bliższym i dalszym, mogą pojawić się czynniki, takie jak: dewaluacja wartości osobowej i godności człowieka z niepełnosprawnością intelektualną, usprawiedliwianie działań przemocowych przez sugerowanie niezdolności rozumienia krzywdy, przypisywanie winy osobie niepełnosprawnej oraz postrzeganie jej seksualności w sposób skrajny, tj. jako nadmiernej czy nieistniejącej. Poszukując czynników ryzyka przemocy seksualnej, trzeba nawiązać do współczesnych postulatów integracji i normalizacji życia, których realizacja nie zawsze połączona jest z adekwatnym do potrzeb i możliwości wsparciem. Funkcjonowanie osób niepełnosprawnych intelektualnie w środowisku o wyższym poziomie wymagań w zakresie społecznego uczestnictwa musi być oparte na rozwijaniu niezbędnych kompetencji, ich wzmacnianiu w toku życia oraz wspieraniu osób niepełnosprawnych w wielu obszarach. Jest to szczególnie ważne w kontekście tendencji rysujących się w życiu społecznym, zwiększonej jego erotyzacji i promiskuityzmu, powszechnego dostępu do informacji związanych z seksualnością oraz upowszechniania środków masowego komunikowania się (zwłaszcza internetu). 

Co jest ważne dla ograniczania czynników ryzyka przemocy? 

Odpowiedzi na to pytanie nie da się zamknąć w kilku zdaniach. Podstawowym założeniem jest działanie na wielu poziomach, tj. indywidualnym, środowiskowym oraz ogólnospołecznym, politycznym i prawnym. Koncentrując się na obszarze zawodowego działania pedagoga czy terapeuty, można zasugerować potrzebę doskonalenia jego kompetencji w zakresie wspierania umiejętności życiowych osoby niepełnosprawnej intelektualnie, rozumienia jej seksualności, rejestrowania problemów psychicznych i behawioralnych w kontekście doświadczeń osoby, poszukiwania pomocy mającej na celu postawienie diagnozy. Kluczowe jest uznanie możliwości wystąpienia ryzyka o różnym charakterze, bez względu na poziom ograniczeń związanych z niepełnosprawnością oraz świadomość, że żadne warunki życia nie chronią przed nim. Przy takim założeniu bardzo ważne staje się wzmacnianie kompetencji osoby niepełnosprawnej intelektualnie w zakresie radzenia sobie, rozwijanie jej zasobów, w postaci np. podstawowych środków komunikowania się, tworzenia sieci osób zaufanych, uczenia sposobów zachowania w sytuacji zagrożenia oraz umiejętności jej rozpoznawania.
 

Bibliografia:

1. Dąbkowska M.I. Zachowania seksualne dzieci i młodzieży z dysfunkcjami poznawczymi, emocjonalnymi i behawioralnymi: oblicza problemów dziecka i rodziców. Toruń 2013.
2. Doughty A.H., Kane L.M. Teaching abuse-protection skills to people with intellectual, disabilities: A review of the literature. „Research in Developmental Disabilities”, 2010, 31.
3. Fornalik I. Dojrzewanie. Miłość. Seks. Poradnik dla rodziców osób z niepełnosprawnością intelektualną. Warszawa 2010.
4. Fornalik I. Jak edukować seksualnie osoby z niepełnosprawnością intelektualną? Poradnik dla specjalistów. Warszawa 2009.
5. Krzywdzenie dzieci niepełnosprawnych – profilaktyka i interwencja, „Dziecko Krzywdzone”, 2008, 7 (1). 
6. Mazzuchelli T. Feel Safe: A pilot study of a protective behaviours programme for people with intellectual disability. „Journal of Intellectual & Developmental Disability”, 2001, 26 (2).
7. Parchomiuk M. Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną. Kraków 2016.