W seksualnej przemocy trzeba uwzględnić aspekt siły i przymusu oraz ograniczonych kompetencji osoby niepełnosprawnej intelektualnie, powodujących brak jej rozeznania w charakterze działania. W celu oceny skali zjawiska czy opisu jego specyfiki najbardziej użyteczne jest przyjęcie wieloaspektowego ujęcia, ze wskazaniem na przemoc seksualną (sexual abuse), wykorzystanie seksualne (sexual exploitation) oraz nadużycia ze strony osób znaczących. W takim ujęciu będą mieścić się przypadki działań naruszających integralność psychofizyczną osoby niepełnosprawnej intelektualnie, wykorzystujących nierówność sił fizycznych i psychicznych czy autorytet i zależność w codziennym funkcjonowaniu.
Dokładne oszacowanie skali zjawiska przemocy seksualnej w populacji osób niepełnosprawnych intelektualnie jest niemożliwe, z uwagi na wiele czynników. Można wśród nich wyróżnić aspekty:
- metodologiczne (zróżnicowane definicje przemocy oraz sposoby ich badania),
- społeczne (zaniedbanie problemu w szerszej skali społecznej i pomniejszanie jego znaczenia),
- sytuacyjne (jak ograniczenia w zgłaszaniu przemocy).
Trzeba zauważyć, że przemoc seksualna bywa analizowana z różnych perspektyw, tj. samych osób niepełnosprawnych intelektualnie, ich opiekunów rodzinnych (nieformalnych), opiekunów formalnych oraz specjalistów pracujących z nimi w różnych instytucjach (pedagogów, psychologów, pracowników socjalnych). W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat w wybranych krajach przeprowadzono wiele badań z udziałem różnych grup wiekowych, osób z różnym poziomem sprawności intelektualnej, zamieszkujących w środowiskach otwartych i zamkniętych. Wyniki tych analiz pozwalają nam, z dużą dozą uogólnienia, wskazać cechy specyficzne seksualnej przemocy w populacji osób z niepełnosprawnością intelektualną (tabela 1).
POLECAMY
| Wskaźniki występowania | Wskaźniki występowania od kilku procent do ponad 80% w zależności od cech badanej grupy (takich jak: wiek, miejsce zamieszkania, stopień niepełnosprawności) oraz źródła informacji (osoby niepełnosprawne – osoby pełnosprawne). Większy zakres w przypadku kobiet, młodzieży, osób z lżejszymi stopniami niepełnosprawności, zamieszkujących w środowiskach otwartych. Niższe wskaźniki występowania w badaniach, w których dane uzyskiwane są od osób pełnosprawnych. Istotnie większy zasięg zjawiska w każdej grupie wiekowej, w porównaniu z osobami w normie intelektualnej |
| Sprawcy | Najczęściej osoby znane: członkowie rodziny, opiekunowie (osoby z personelu), przyjaciele i znajomi rodziny, sąsiedzi, inne osoby niepełnosprawne. Znaczna przewaga mężczyzn – sprawców w stosunku do kobiet, tak jak w populacji ogólnej. W porównaniu z osobami w normie intelektualnej częściej przemoc ze strony członków rodziny generacyjnej; rzadziej ze strony partnerów (współmałżonków) |
| Miejsca | Instytucje opiekuńcze, domy rodzinne. W porównaniu z osobami w normie intelektualnej częściej przemoc w instytucjach |
| Charakter przemocy seksualnej |
Różne formy działań sprawców, obejmujące kontakt fizyczny oraz, rzadziej, bez kontaktu fizycznego. W porównaniu z dziećmi i młodzieżą w normie intelektualnej częstsze występowanie działań z kontaktem fizycznym, w tym penetracji |
| Czas trwania działań przemocowych | Długotrwałość przemocy i współwystępowanie różnych jej form, tj. seksualnej, fizycznej, psychicznej, zaniedbania, podobnie jak w populacji ogólnej. Wskaźniki zgłaszania przypadków pozostają w zakresie od kilkunastu procent do niespełna 50%. Istotnie rzadsze i opóźnione ujawnianie przemocy w przypadku ofiar niepełnosprawnych intelektualnie |
Skala zjawiska jest zróżnicowana, jednak dane dowodzą istotnie większego jego zakresu u osób niepełnosprawnych intelektualnie. Ofiarami seksualnej przemocy częściej stają się kobiety, a sprawcami są zwykle mężczyźni. Przemoc dotyczy osób w różnym wieku, jednak z uwagi na brak danych nie można dokonywać porównań w tym zakresie. Nie wydaje się również, żeby takowe były uzasadnione, ze względu na różne czynniki specyfikujące sytuację osób w różnym wieku. Nie można jednoznacznie opisać znaczenia samego stopnia niepełnosprawności intelektualnej w zakresie ryzyka seksualnej przemocy, chociaż więcej dowodów wskazuje na silniejsze zagrożenie w przypadku lżejszych postaci niepełnosprawności (tj. w stopniu lekkim i umiarkowanym). Osoby mające mniejsze deficyty i większe kompetencje życiowe częściej funkcjonują w środowisku otwartym („wtapiają się w społeczeństwo”), niosącym więcej zagrożeń w wielu wymiarach życia.
Niepełnosprawni intelektualnie z głębszymi postaciami niepełnosprawności najczęściej pozostają w środowisku chronionym, korzystając ze stałego lub okresowego wsparcia opiekunów i innych osób znaczących. Trzeba jednak zauważyć, że pojęcie środowiska chronionego, odnoszone do rodziny czy instytucji, oznacza zwiększenie zakresu odpowiedzialności opiekunów w obszarze zapewniania osobie niepełnosprawnej optymalnych warunków i sposobów życia oraz poszerzone wsparcie w wymiarze praktycznym. Osoba niepełnosprawna nie jest jednak chroniona przed możliwymi zagrożeniami, w tym w zakresie szeroko rozumianej przemocy, ze strony osób zobowiązanych do udzielania wsparcia. Warunki chronione, jak dom rodzinny (rodzina pochodzenia) czy dom pomocy społecznej, mogą kumulować określone czynniki nie tylko zwiększające ryzyko przemocy, ale również utrudniające jej zgłaszanie. W przypadkach kiedy sprawcą przemocy jest osoba z rodziny czy też pracownik instytucji, mogą być one ukrywane, ze względu na konsekwencje dotykające całe środowisko. W warunkach życia zbiorowego, które dotyczą instytucji opieki, występuje również przemoc ze strony innych osób niepełnosprawnych.
Wyniki badań pokazują, że osoby niepełnosprawne intelektualnie, w tym dzieci i młodzież, częściej są ofiarami przemocy, w której pojawia się bezpośredni kontakt fizyczny, obejmujący penetrację o charakterze seksualnym. Dane dowodzą również występowania innych form kontaktu, jak dotykanie i pobudzanie miejsc intymnych dziecka, oraz form przemocy seksualnej w postaci masturbowania się i obnażania sprawcy.
Jednym z podstawowych problemów są trudności w wykrywaniu przestępstw oraz gromadzeniu dowodów pozwalających wyciągnąć konsekwencje prawne wobec sprawców. Trzeba zauważyć, że w populacji osób niepełnosprawnych intelektualnie zaznacza się bardzo niekorzystna tendencja w tym zakresie. Niemożność wczesnego wykrycia przestępstwa powoduje, że często jest ono ponawiane, a sam proces wiktymizacji trwa przez długi okres (nawet kilkunastu lat). Jest wiele czynników, które stoją u podstaw niezgłaszania i niewykrywania przestępstw popełnianych wobec osób z niepełnosprawnością intelektualną. Wynikają one z okoliczności zdarzenia (zdarzeń), uwarunkowań środowiskowych oraz osobowych. Można tu wymienić:
- Rodzaj i okoliczności działania sprawcy, n...
