Stymulacja mózgu ucznia. Propozycje ćwiczeń do wykorzystania podczas nauczania zdalnego

Zmiany związane z organizacją nauczania w dobie pandemii w jednoznaczny sposób wymusiły na nauczycielach, specjalistach oraz terapeutach zdefiniowanie nowych sposobów i metod pracy adekwatnych do warunków organizacyjnych placówek i szkół. Konsekwencją tych zmian są także przeformułowane role rodziców, którzy w obecnej sytuacji muszą wejść w zadania edukatorów bezpośrednich lub pośrednich swoich dzieci. Poza tym, ma to konsekwencje organizacyjne dla wielu rodzin, niesie skutki emocjonalne, w wielu przypadkach pozytywne, ale także w wielu napięciowe i negatywnie wpływający na relacje rodzic–nauczyciel–uczeń. Znaczna część rodziców ma obecnie możliwość przyjrzenia się zarówno faktycznym zasobom swoich dzieci, jak i ich niepunktualnościom rozwojowym, deficytom, brakom. 

Funkcje mózgu 

Definiując potrzeby optymalizacji rozwojowej, warto przyjrzeć się poszczególnym funkcjom mózgu z uwzględnieniem podziału dydaktycznego, jakim jest lewo- i prawopółkulowość.
Szczególnie istotnym elementem korelowania potrzeb rozwojowych mózgu jest dążenie w obszarze inteligencji emocjonalnej oraz w sferze dydaktycznej do szeroko pojętego stanu równowagi zgodnie z jego pierwotną funkcją. Mózg przez stan optymalizacji może rozwijać proponowane umiejętności i nabywać wiedzę. 
Progresywność rozwojowa następuje wówczas, gdy zadania lewo- i prawopółkulowe są proponowane proporcjonalnie. Jeśli jedna noga będzie nam w życiu szybciej „szła”, nie będzie nam się dobrze szło. Podobnie jest z mózgiem – jeśli następuje proces „przyspieszania” jednej półkuli, mózg pracuje w dysonansie, a to powoduje problemy z koncentracją, nabywaniem wiedzy, efektywnością uczenia się. Większość zadań proponowanych w formie kart pracy oraz ćwiczeń realizuje wyzwania z lewej półkuli mózgu – zadania typu połącz, dołącz, dopasuj. Dlatego niezwykle istotne jest proponowanie zadań zarówno z obszaru mierzalnych, jak i twórczych kompetencji, a także dostymulowanie półkuli prawej.

Proponowane zadania korelujące lewą i prawą półkulę mózgu: 

• Grafopercepcja – ćwiczenia kontrolowania wzrokiem wykonywanych czynności, naśladowania ruchu, organizowania czynności od strony lewej do prawej, precyzji posługiwania się dominującą ręką, rozszerzają pole widzenia, rozwijają koordynację wzrokowo-ruchową. Ćwiczenia przygotowują do samodzielnego rysowania linii poziomych i pionowych, rysowania kółek, figur geometrycznych. Dziecko po każdym etapie powinno samodzielnie (na oddzielnej kartce) rysować linie, figury i wzory. Zadania rozwijają umiejętności wzrokowe, motoryczne, sekwencyjne, pamięć oraz koordynację wzrokowo-ruchową.
• Kategoryzacja tematyczna – zadania uczą dostrzegania szczegółów obrazka, analizowania elementów narysowanego schematu rysunku oraz samodzielnego tworzenia ilustracji tematycznych (do podanego wzoru należy dorysować różne elementy, tworząc za każdym razem inny obrazek). Propozycje mogą być wykorzystane także do ćwiczeń sekwencji słuchowo-ruchowych: dorosły rysuje wzór podstawowy i wyjaśnia, który obrazek będzie wykonywany. Wydaje polecenie, np.: oko, ucho, ogonek. Dziecko realizuje sekwencje i według podanej kolejności do podstawowego wzoru dorysowuje oko, ucho, ogonek. Zadania rozwijają umiejętności wzrokowe, motoryczne, sekwencyjne, pamięć oraz koordynację wzrokowo-ruchową.
• Sekwencje – to ciąg znaków lub symboli, który jest uporządkowany według określonej reguły. Powtarzalność kolejnych elementów wynika z przedstawionej reguły. Umiejętność naśladowania i kontynuowania sekwencji to podstawowa zdolność poznawcza, warunkująca posługiwanie się językiem mówionym i pisanym – bowiem mówienie i pisanie polega m.in. na odtwarzaniu dźwięków lub liter w odpowiedniej kolejności. Ćwiczenia sekwencji zbudowane zostały według zasady: naśladowania, kontynuowania, uzupełniania oraz samodzielnego układania sekwencji. Na każdym etapie rozpoczynamy od pułapu dwóch powtarzających się elementów, stopniowo zwiększając stopień trudności o dodatkowy element.
• Analiza i synteza wzrokowa oraz odwrócenia – wzrokowe opracowanie elementów stosunkowo prostych (celem jest doskonalenie umiejętności analizowania, porównywania i różnicowania prostych kształtów); analizowanie treści bogatszych (wyodrębnianie części z całości jako analityczne spojrzenie na całość i porządkowanie spostrzeżeń wzrokowych); tworzenie całości z poszczególnych części, układanie historyjek obrazkowych; ćwiczenie pamięci wzrokowej (zatrzymywanie w pamięci najpierw obrazu pojedynczego przedmiotu, a następnie układu przedmiotów); ćwiczenia wyobraźni wzrokowej (rozpoznawanie przedmiotu na podstawie jego opisu); przestrzenna orientacja obrazkowa (odtwarzanie schematów w odwróceniach).
• Myślenie sytuacyjne – odnajdywanie obrazka, który pasuje do przedstawionej sytuacji, następnie wyjaśnienie, dlaczego dziecko dokonuje takiego wyboru. Dorosły może pomóc dziecku, zadając pytania.
• Percepcja wzrokowa – rozpoznawanie przedmiotów na obrazkach pokazywanych bardzo krótko; dobieranie części do całości; układanie figur według wzoru, z pamięci i bez wzoru; układanie figur z patyczków i klocków; składanie pociętych figur z papieru (kwadrat, trójkąt, koło, romb) według wzoru; składanie pociętych obrazków (bez wzoru); uzupełnianie braków na obrazkach; dopasowywanie części obrazków do całości.
• Materiał atematyczny – zadania uczą linearnego, sekwencyjnego analizowania materiału atematycznego, precyzji posługiwania się dominującą ręką, rozwijają koordynację wzrokowo- ruchową, przygotowują do nauki pisania, postrzegania kierunku zgodnego z kierunkiem czytania. Dziecko ma za zadanie zamalować kwadrat, narysować kółko lub kreskę w kwadracie. Ważne jest, by dziecko analizowało wzór kwadrat po kwadracie, od strony lewej do prawej, rozpoczynając od górnej linii, przechodząc do następnej, zgodnie z kierunkiem czytania. Dziecko powinno: zamalować kwadrat kreskami pionowymi, rysować kółko kreśląc linię w przeciwną stronę do ruchu wskazówek zegara, rysować kreski od górnego rogu kwadratu.
• Materiał tematyczny – dziecko powinno nazwać prezentowany przedmiot i porównać jego dwie wersje. Następnie odpowiedzieć na pytania: Czego nie ma? lub Czym się różni?, Co jest inaczej narysowane?, Dlaczego tak? Składając obrazek, dziecko może ułożyć go pod ilustracją. Następnie z pamięci. Po wielokrotnej nauce składania, może przykleić obrazek pod odpowiednim wzorem.

Konkretne propozycje ćwiczeń można odnaleźć w serii książek Agnieszki Bali, która wydała serię 10 zeszytów zadaniowych z zakresu stymulacji prawej i lewej półkuli mózgu.

Zadania dotyczące stymulacji linii środka

W obszarze koordynacji obu półkul mózgowych niezwykle istotne są także zadania dotyczące stymulacji linii środka. Przekraczanie linii środkowej ciała to jedna z umiejętności oceniana w trakcie diagnozy w kierunku zaburzeń przetwarzania sensorycznego. Polega na posługiwaniu się jedną ręką w przeciwległym kierunku z przekroczeniem właśnie linii środkowej ciała. Linia środkowa ciała to oś podłużna przebiegająca przez środek naszego ciała, która dzieli je na pół. Umiejętność ta rozwija się w pierwszych latach życia, a do sukcesu w tym zakresie przyczynia się m.in. rozwój ruchowy, percepcja wzrokowa czy koordynacja wzrokowo-ruchowo-słuchowo-przestrzenna. Prawidłowe przetwarzanie bodźców sensorycznych też ma tutaj oczywiście znaczenie. Rozwój przekraczania linii środka pozwala dziecku na wykonywanie szeregu czynności, szczególnie tych, które angażują obie strony ciała. Krótko mówiąc, zdolność sięgania po przedmiot, który znajduje się po przeciwnej stronie z przekroczeniem linii środka, rozszerza możliwości dziecka. Zaawansowana umiejętność spontanicznego przekraczania linii środkowej ciała jest w wieku 6–8 lat, a w pełni zintegrowana, gdy dziecko ma 8–9 lat. Mechanizmy kompensacyjne, którymi posługują się dzieci z trudnościami w zakresie przekraczania linii środkowej ciała, mogą spowodować, że sama czynność rysowania czy pisania zaczyna być niewygodna. To, co najczęściej w takich czynnościach widzimy, to odwracanie kartki papieru, częsta zmiana pozycji ciała i „rozpychanie się” ze względu na przesuwanie ciała, krzesła i kartki, w celu utrzymania ręki cały czas po tej samej stronie1.
Ćwiczenia właściwe, które wykorzystują już umiejętność przekraczania linii środkowej ciała i które będą ją utrwalać, to:

• ćwiczenia segregacyjne przedmiotów/elementów na krzyż;
• ćwiczenia z zakresu kinezjologii edukacyjnej, np. leniwe ósemki;
• rysowanie oburącz;
• w ciemnym pokoju „rysowanie” na ścianie linii latarką, śledzenie wzrokiem za przesuwającym się punktem – naprzemienność wzrokowa;
• zabawa z przyczepianiem i zdejmowaniem spinaczy pościelowych do ubrania w okolicach różnych stawów, przyczepianie i ściąganie przeciwną ręką.

Szczególnie rozwojowym zadaniem jest także dostymulowanie prawej półkuli mózgu przez aktywności związane z wizualizacją, syntezą, kreatywnością, obrazami, dostrzeganiem podobieństw, całością oraz kolorami i kształtami.
Proponowane zadania:

• historyjki z różnych lub pojedynczych kształtów – należy wyrysować figury i naprzemiennie z uczestnikiem tworzyć historyjkę – trzeba się dostosować do kształtu, tworząc z niego wyobrażeniowe przedmioty, łączyć opowieść w całość;
• oglądanie poszczególnych ilustrowanych stron w książce lub obrazków i nadawanie im tytułów;
• przestrzenne konstrukcje z dowolnych przedmiotów lub elementów (np. ze słomki konstrukcyjnej);
• układanki typu tangram z jednoczesnym interpretowaniem i opisem ułożonych wzorów;
• szukanie podobieństw między dwoma lub trzema diametralnie różnymi przedmiotami, np. cecha wspólna kostki Rubika i poduszki – kształt kwadratu;
• wyszukiwanie przedmiotów według kształtów i kolorów w określonych cechach, np. 10 rzeczy, które są z natury okrągłe i czerwone.

Wyżej opisane propozycje mają pozwolić na odejście od tradycyjnych mierzalnych zadań, których podstawowym celem jest reprodukcja wiedzy, a nie twórczy warsztat rozwojowy. Oferowane zadania pozwolą, być może, pozostać w kulturze organizacyjnej współpracy między szkołą/placówką a rodzicami i dadzą podstawę do proponowania aktywności swobodnych dziecka z uwzględnieniem także potrzeb rozwojowych mózgu.

1. A. Jean Ayers, Integracja sensoryczna a zaburzenia uczenia się, Wydawnictwo Harmonia 2018.