Zajęcia z muzykoterapii stosowane w pracy z dzieckiem z niepełnosprawnością

Muzykoterapia to forma psychoterapii, która wykorzystuje muzykę jako środek stymulujący rozwój dziecka i korygujący zachowanie. Wśród elementów składowych muzyki rozróżniamy melodię, rytm, puls, określoną barwę dźwięków i stopień ich głośności. Muzyka jest motywatorem, który powoduje, że dzieci chętniej poddają się różnym oddziaływaniom terapeutycznym. Muzykoterapia jest jednym z elementów terapii kompleksowej, której celami 
są: ukierunkowanie ruchu, wyrobienie koncentracji uwagi, pamięci, wyobraźni, wyrobienie orientacji czasoprzestrzennej, samoregulacji psychoruchowej, przytłumienie neurotycznych elementów postaw lękowych, doskonalenie umiejętności samodzielnego rozwiązywania zadań życiowych, konstruktywne ukierunkowanie osobowości dziecka, a także rozbudzenie wrażliwości estetycznej.
Muzykoterapia dzieli się na receptywną (nieukierunkowaną i ukierunkowaną) i aktywną (ćwiczenia muzyczno-ruchowe, słuchowo-głosowe, improwizacje głosem, ruchem i na instrumentach perkusyjnych, pantomima i psychodrama).

Wpływ muzyki na organizm człowieka

Percepcja muzyki jest bardzo złożona i polega na wielopoziomowym odbiorze w zakresie centralnego układu nerwowego (CUN). Droga słuchowa rozpościera się na wielu poziomach – od błony podstawowej narządu Cortiego, która koduje informacje dotyczące wysokości dźwięku i jego intensywności. Informacje te zostają doprowadzone drogą nerwu słuchowego przez stacje przekaźnikowe (jądro ślimaka w rdzeniu przedłużonym i ciało kolankowate przysadkowe w śródmózgowiu) do kory słuchowej, znajdującej się w obrębie płata skroniowego. Każda informacja o podstawowej częstotliwości i intensywności dźwięku zostaje zakodowana przez nerw słuchowy i sygnał ten zostaje skierowany do mózgu. Dużą rolę w percepcji muzyki pełni układ siateczkowaty. Część wstępująca tego układu utrzymuje korę mózgową w stanie czuwania. Układ siateczkowaty pełni rolę w ujmowaniu budowy dzieła muzycznego, określeniu jego formy (co wymaga stanu czuwania z zaangażowaniem uwagi, myślenia i pamięci). Układ limbiczny analizuje docierające do niego bodźce pod względem ich znaczenia emocjonalnego i przetwarza je, powodując określone typy zachowań emocjonalnych. W układzie tym następuje wstępny, uczuciowy odbiór muzyki. Polega on na doznawaniu tonów w znaczeniu jakościowym, bez uświadamiania sobie ich wysokości. 
Emocjonalne oddziaływanie muzyki na mózg zachodzi przez takie czynniki, jak: intensywność dźwięku, barwa i wibracje. Natomiast rytm, harmonika i melodyka nadają muzyce znaczenie ekspresyjne. Rytm stanowi najbardziej dynamiczny czynnik w muzyce – wraz z metrum i tempem kształtuje przebieg ładowań i wyładowań energetycznych, co stymuluje funkcje psychomotoryczne. Muzykę odczuwamy głównie w obszarze podkorowym. Chociaż muzyka wstępnie przyjmowana jest przez narząd słuchu, to sama melodia ujmowana jest przez organizację nerwowo-zmysłową. Elementy harmoniczne przeżywamy w organizacji oddechowo-cyrkulacyjnej, natomiast rytm odczuwamy głównie w aparacie lokomotorycznym.

Zajęcia z muzykoterapii stosowane w pracy z dzieckiem z niepełnosprawnością

Jedną z form jest koncert muzykoterapeutyczny. Na takich zajęciach dzieci są poddawane szeroko pojętej stymulacji polisensorycznej w zakresie słuchu, wzroku, dotyku, węchu i smaku. Ważną rolę w zajęciach pełni aktywizacja dziecka w zakresie kinestetyki i ćwiczenia motoryki małej. Oprawę muzyczną do tych wydarzeń tworzyłam osobiście, komponując muzykę i tworząc piosenki ściśle związane z tematyką koncertu.
Koncerty są organizowane w dwóch grupach podzielonych ze względu na możliwości percepcji dzieci. Dla grup dzieci z niepełnosprawnością sprzężoną były to formy działań na poziomie zmysłowym. Dla pozostałych grup, oprócz doznań zmysłowych, działania skupiały się na kształtowaniu pojęć, manipulacji oraz komunikacji.
Chciałabym przedstawić różnicę w formach działań pomiędzy grupami na podstawie „Koncertu zimowego”.

Muzykoterapia dla dzieci – ćwiczenia 

Scenariusz zajęć „Koncert Zimowy”
Grupy dzieci z niepełnosprawnością sprzężoną

Cele:

• Usprawnianie percepcji słuchowej i wzrokowej, działanie na układ dotykowy.
• Polisensoryczne odczucie zimna, wiatru, śniegu i ciepła.
• Działanie na układ przedsionkowy.
• Dostarczenie radości z zabawy.

Przebieg spotkania:

• Powitanie każdego dziecka indywidualnie muzyczną przywitanką: „Serdecznie cię, Aniu, witamy! Podaj rączkę, podaj rączkę, bądź z nami!”.
• Prezentowanie muzyki (ostre dźwięki wibrafonu) i powtarzanie słów „zima” i „zimno”.
• Dotykanie rączek i policzków dzieci kostkami lodu przy piosence mojego autorstwa pt. „To są zimowe sople lodowe”.

To są zimowe sople lodowe,
do małej rączki przyjść są gotowe.
Mrożą paluszki brr,
jest zima, zimno mi.
To są zimowe sople lodowe,
do małej buźki przyjść są gotowe,
Mrożą policzki brr,
jest zima, zimno mi.

• Prezentowanie muzyki (miękkie dźwięki gitary) i powtarzanie słów „śnieg pada”.
• Podrzucanie kulek styropianowych na białej chuście przy piosence mojego autorstwa pt. „Lecą, lecą płatki śniegu”.

Lecą, lecą płatki śniegu,
z dużej białej chmury.
Już szykują się do biegu
na lasy i góry.
Lecą, lecą płatki śniegu
powoli spadają
i na nosek i na rączki,
z nami się witają.

• Prezentowanie muzyki (drażniące dźwięki klawesynu) i powtarzanie słów „wieje zimny wiatr”.
• Owiewanie twarzy dzieci wachlarzami przy piosence mojego autorstwa pt. „Wiej wietrze zimowy na rączki i głowy”.

Wiej wietrze zimowy, wiej,
na rączki i głowy, wiej,
na nóżki i brzuszek, wiej,
włóż ciepły kożuszek, hej.

• Układ taneczny do piosenki mojego autorstwa pt. „Tańczą śnieżynki, tańczą” ze szczególnym uwzględnieniem ruchu wirowego.

Tańczą śnieżynki, tańczą,
zimowa gra muzyka,
Tańczą śnieżynki, tańczą
zimowego walczyka.
la la la la la
la la la la la
Zimowego walczyka (x2)

• Inscenizacja instrumentalna piosenki mojego autorstwa pt. „Kiedy jadą saneczki, dzwonią nasze dzwoneczki” – wspomaganie dzieci w graniu.

Kiedy jadą saneczki dzyń, dzyń, dzyń
dzwonią nasze dzwoneczki dzyń, dzyń, dzyń
i z wysokiej góreczki dzyń, dzyń, dzyń
słychać nasze dzwoneczki dzyń, dzyń, dzyń.

• Prezentowanie muzyki (ciepłe dźwięki elektronicznego pianina) i powtarzanie słów „po zabawie zimowej na dworze, każdy ogrzać się może” i ogrzewanie rączek i policzków dzieci termoforami.
• Muzyczne pożegnanie dzieci: „pa, pa, pa, życzę wam miłego dnia”.

Scenariusz zajęć „Koncert Zimowy”
Grupy wyżej funkcjonujące

Cele:

• Przybliżenie zjawisk przyrody charakterystycznych dla zimy.
• Stymulacja polisensoryczna w zakresie słuchu, wzroku, dotyku, kinestezji, smaku.
• Kształtowanie umiejętności manipulacyjnych.
• Kształtowanie umiejętności komunikacyjnych.
• Kształtowanie umiejętności społecznych.

Przebieg spotkania:

• Powitanie poszczególnych grup muzyczną powitanką „Gdy Pszczółki zimę witają, swoją rączką pomachają”.
• Prezentacja smutnej muzyki do słów: „Kiedy tak szaro i smutno na dworze, kiedy tak nudno i brzydko jest, kto rozweselić się nam pomoże? Kim ta pani w bieli jest?”. Wejście nauczycielki przebranej za zimę – w tym czasie zmiana nastroju muzyki na wesoły. Prowokowanie dzieci do udzielania odpowiedzi „zima” w sposób im dostępny (słownie, gestem, za pomocą znaku PCS – Picture Communication Symbols).
• Prezentacja wesołej, rytmicznej muzyki z towarzyszeniem janczarów – w tym czasie nauczycielka Zima mówi: „Jestem zima, pani biała, szybko do was przyjechałam. Przywiozłam całą chmurę śniegu, aby saneczki nie ustały w biegu!”. Nauczycielki wnoszą dużą białą płachtę wypełnioną styropianowymi kulkami. Zima zachęca dzieci do pomocy w wyrzucaniu śniegu z chmury – dzieci manipulują kulkami w miarę swoich możliwości samodzielnie lub z pomocą nauczyciela.
• Prezentacja piosenki „Zima, zima, zima, pada, pada śnieg” – wożenie dzieci w koszu postawionym na pełzaku – imitowanie jazdy na saneczkach.
• Prezentacja piosenki mojego autorstwa pt. „To są zimowe sople lodowe” – dzieci wybierają kostki lodu w kształcie sopli z metalowej miski i badają je organoleptycznie.
• Prezentacja żywiołowej muzyki – „Taniec z zimowym wiatrem”. Nauczycielka Zima prezentuje ruchy taneczne, a dzieci je naśladują. Pozostałe nauczycielki powiewają białymi chustami, tworząc wrażenie wiatru.
• Zabawa „Zimowa orkiestra” – rozdanie dzieciom instrumentów perkusyjnych z instrumentarium Orffa. Inscenizacja instrumentalna piosenki mojego autorstwa pt. „My na powitanie zimy na bębenkach zabębnimy” – manipulacja instrumentami w miarę możliwości dzieci.
• Podsumowanie koncertu zabawą „Zagadki pani zimy” – dzieci rozpoznają pojęcia śnieg, wiatr, lód po dotyku, dźwiękach piosenki, rodzaju instrumentu.
• Poczęstunek – lody śmietankowe.
• Pożegnanie muzyczne „Pa, pa, pa, życzę wam miłego dnia”.

Logorytmika

Do naszego przedszkola uczęszczają dzieci mające duże trudności komunikacyjne. Dlatego tak ważna jest praca neurologopedy. W towarzystwie muzyki dziecko jest w stanie zrobić więcej ćwiczeń i lepiej je wykonać. We współpracy z koleżanką, zajmującą się terapią logopedyczną, powstał program „Logorytmika u Kwika”. W ramach projektu dostosowałyśmy zajęcia do potrzeb naszych dzieci. Zamierzeniem wdrożenia programu było podkreślenie emocjonalną muzyką komunikacyjnej roli wydawanych przez dzieci dźwięków, a przez to ich utrwalenie. Program obejmował: ćwiczenia oddechowe, wydobywanie dźwięku, specyficzne zabawy muzyczno-ruchowe o charakterze incytacyjno-inhibicyjnym, pracę z instrumentami perkusyjnymi, pracę ze specjalnie napisanymi przeze mnie piosenkami, relaksację. Zajęcia miały formę grupową. Były prowadzone raz w tygodniu przez 30 minut, w ścisłej współpracy muzykoterapeuty i neurologopedy. Zauważyłam, iż trudnością w pracy była duża lękliwość dzieci wobec nowej formy terapii. Wprowadziłam stały element – pacynkę prosiaczka Kwika, rozładowując napięcia emocjonalne. Podaję przykład zajęć logorytmicznych „Logorytmika u Kwika”.

Scenariusz zajęć „W marcu jak w garncu”

Pomoce:

• maskotki przedstawiające mamę świnkę i prosiaczka Kwika,
• papierowe słońce małe i duże,
• papierowe krople deszczu,
• styropianowe śnieżynki,
• wachlarz,
• metalowa duża puszka,
• instrumenty: grzechotka, tamburyn, bębenek i janczary,
• drewniana łyżka, pianino.

Przebieg spotkania:

• Muzyczna przywitanka mojego autorstwa: „Ej, ej, witam cię, powiedz »ej«, gdy witasz mnie”.
• Powitanie każdego dziecka osobno przez „prosiaczka Kwika”, animowanego przez logopedę – prowokowanie do wypowiedzenia „ej” lub „e”.
• Zaprezentowanie dzieciom muzycznej bajki pt. „Co marzec ma w swoim garncu”.

Jestem marzec, mówię wam!
Wielki garniec tutaj mam,
a w tym garncu, daję słowo,
zrobię zupkę pogodową!
Kap, kap, kap – oto deszcz do garnca wpadł, (gra na trójkącie)
syp, syp, syp – biały śnieżek w garncu znikł, (gra na grzechotce)
szu, szu, szu – i wiaterek wskoczył tu, (gra na tamburynie)
la, la, la – złote słońce miejsce ma. (gra na bębenku)

• Zaprezentowanie instrumentów muzycznych odpowiadających danej pogodzie – prowokowanie do wypuszczania powietrza.
• Opowiedzenie bajki muzycznej z podziałem na role (mama Chrumcia i synek Kwiczek).

Wyszedł Kwiczek na spacerek i rozgląda się wokoło. Nagle patrzy – złote słońce grzeje wszystko naokoło. Tak się spocił mały Kwiczek – „Mamo, ratunku!” – „Zaraz zdejmę ci szaliczek!” – mama Chrumcia wnet przybyła i syneczka ocaliła.
Wyszedł Kwiczek na spacerek i rozgląda się wokoło. Nagle patrzy – z ciemnej chmury śnieżek sypie naokoło. Zmarzł porządnie mały Kwiczek – „Mamo, ratunku!” – zaraz włożę ci szaliczek!” – mama Chrumcia wnet przybyła i syneczka ocaliła.
Wyszedł Kwiczek na spacerek i rozgląda się wokoło. Nagle patrzy – deszczyk pada, moczy wszystko naokoło. Mokre uszka u Kwiczusia – „Mamo, ratunku!: – „Parasolka dla synusia!” – mama Chrumcia wnet przybyła i syneczka ocaliła.
Wyszedł Kwiczek na spacerek i rozgląda się wokoło. Nagle patrzy – wietrzyk wieje i unosi wszystko wkoło. Kwiczek przez wiatr jest porwany – „Mamo, ratunku!” – „Zaraz złapię cię kochany!” – mama Chrumcia wnet przybyła i syneczka ocaliła.

• Zachęcenie dzieci do wydawania określonych dźwięków – „uuu, ooo, eee”.
• Zachęcenie dzieci do odegrania przyjaciela Kwika – ćwiczenie incytacyjno-inhibicyjne.
• Relaksacja z wizualizacją – kołysanka dla prosiaczka – prowokowanie do wypowiedzenia „aaa”.

Tyflomuzykoterapia

Do naszego przedszkola uczęszczają dzieci ze złożoną niepełnosprawnością, m.in. z zaburzeniami widzenia. Podjęłam współpracę z tyflopedagogiem, w wyniku czego powstał program tyflomuzykoterapii „Światło i dźwięk”. Ich celem jest wspieranie rozwoju widzenia dzieci ze złożoną niepełnosprawnością, przy wykorzystaniu muzyki i zjawisk akustycznych oraz różnorodnych pomocy dydaktycznych aktywizujących wzrok. Zajęcia uczą dzieci integracji bodźców słuchowych i wzrokowych, wspierają zaburzone funkcje rozwojowe, motywują do aktywności oraz dostarczają pozytywnych wrażeń emocjonalnych. Poniżej prezentuję scenariusz zajęć.

Scenariusz zajęć „Spacer z Hektorem” 
Pomoce:

• zaciemnienie sali,
• latarka,
• reflektor rzutnik,
• tarcza wielobarwna do rzutnika,
• kula lustrzana,
• materiały w kolorze białym i zielonym,
• kostki lodu,
• żelowe ogrzewacze,
• Hektor – maskotka przedstawiająca psa dalmatyńczyka naturalnej wielkości,
• pianino.

Przebieg spotkania:

• Muzyczne powitanie piosenką mojego autorstwa pt. „Śpiewające światło wita was” – świecenie latarką na rączkę dziecka – prowokowanie do skierowania wzroku w kierunku światła.
• Przedstawienie dzieciom Hektora – skierowanie światła rzutnika na maskotkę – w tym czasie prezentowanie piosenki mojego autorstwa pt. „Chodź z Hektorem na spacerek”.

Chodź z Hektorem na spacerek
hau, hau, hau.
Załóż czapkę i sweterek
hau, hau, hau.
Załóż kurtkę i buciki
hau, hau, hau.
Pozapinaj też guziki
hau, hau, hau.

• Przykrycie środka sali białym materiałem i skierowanie światła rzutnika na lustrzaną kulę – efekt świetlnych kropek imitujących padający śnieg – prezentowanie piosenki mojego autorstwa pt. „Marzną łapki Hektorowi” – w tym czasie dotykamy rączki dzieci kostkami lodu.

Marzną łapki Hektorowi, 
gdy zimno na dworze,
marzną uszka i ogonek, 
gdy biega po dworze.

• Zmiana oświetlenia – zastosowanie w rzutniku wielobarwnej obracającej się tarczy – w tym czasie prezentowanie piosenki mojego autorstwa pt. „Co się dzieje, śnieg topnieje”, jednocześnie zmiana materiału z białego na zielony. Prowokowanie dzieci do obserwacji zmiany.

Co się dzieje, śnieg topnieje,
już zieloną widać trawkę,
słońce świeci i przygrzewa,
dziś pójdziemy na huśtawkę.

• Prezentowanie piosenki mojego autorstwa pt. „Ciepło, ciepło Hektorowi” – w tym czasie dotykamy rączek dzieci żelowym ogrzewaczem.

Ciepło, ciepło Hektorowi,
gdy słońce na dworze.
Ciepło w uszka i ogonek,
gdy biega po dworze.

• Powolne odsłanianie zaciemnienia sali z jednoczesną prezentacją piosenki mojego autorstwa pt. „Witaj słońce”.

Witaj słońce, witaj słońce
uśmiechnięte i gorące.
Przyszła wiosna, słońce grzeje,
patrzcie dzieci, co się dzieje!

Emocje odczuwamy wszyscy. Towarzyszą nam od najwcześniejszych lat życia, zarówno te pozytywne, jak i negatywne. Nie zawsze uświadamiamy sobie ich wpływ na nasze życie. Człowiek świadomy swych emocji podejmuje decyzje życiowe w sposób dojrzały. Im wcześniej nauczy się rozpoznawać emocje i radzić sobie z ich wpływem na swoje życie, tym lepiej będzie funkcjonować w życiu dorosłym. W opanowaniu emocji bardzo pomocne są ćwiczenia muzykoterapeutyczne z zakresu muzykoterapii receptywnej ukierunkowanej, opierające się na wyobrażeniach i fantazji. Dostarczamy dziecku przeżyć emocjonalnych w bezpiecznym środowisku. Kontrolując wyobrażenia, możemy dać dziecku szansę samopoznania i weryfikacji emocji oraz możliwość samodzielnego poradzenia sobie z nimi. 
Przeżycie np. lęku w sytuacji bezpiecznej powoduje zmniejszenie napięcia emocjonalnego i daje doświadczenie, jak radzić sobie ze strachem w realnym życiu. Dziecko, przeżywając różne sytuacje w wyobraźni, uczy się odnosić swoje reakcje do realnego życia. Następną, bardzo ważną umiejętnością jest konstruktywne współdziałanie dzieci między sobą. Uczestnicząc w zabawach kontrolowanych z zakresu muzykoterapii aktywnej dziecko uczy się prawidłowej komunikacji, obrony swoich granic i nienaruszania granic drugiego człowieka.
Muzykoterapia dziecięca pokazuje nie tylko, jak sobie radzić z emocjami, współdziałać ze sobą czy prawidłowo się komunikować, ale przez swoją artystyczną formę dostarcza dziecku bodźców estetycznych, uwrażliwia na muzykę i sztukę.