Reguły prawidłowej, wczesnej komunikacji przedsłownej z małym dzieckiem z niepełnosprawnością sprzężoną

W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji czy modeli komunikacji. Powyższe, szerokie ujęcie pozwala na potraktowanie każdego małego dziecka jako partnera interakcji i komunikacji oraz umożliwia budowanie kompetencji komunikacyjnej niezależnie od poziomu rozwoju poznawczego, społeczno-emocjonalnego i językowego dziecka (Monika Orkan-Łęcka¹, 2007–2012). Gdy na świat przychodzi dziecko z poważnymi problemami rozwojowymi, ze złożoną niepełnosprawnością, zwykle w którymś momencie stoimy (rodzice, opiekunowie, specjaliści) przed wyborem form i metod komunikacji alternatywnej i/lub wspomagającej. Zanim jednak do tego dojdzie, możemy mieć przed sobą wymagającego partnera interakcji, z którym porozumiewamy się, korzystając z wczesnej komunikacji przedsłownej, bazując na dotyku i tworzącej się więzi i relacji. Być może specjalistom wydaje się to oczywiste, jednak doświadczenie kliniczne pokazuje, że niekiedy nawet profesjonalista w kontakcie terapeutycznym czy edukacyjnym z maluchem z poważnymi deficytami rozwojowymi nie jest wystarczająco dostrojonym do potrzeb i możliwości dziecka partnerem interakcji. Wydaje się to szczególnie istotne w kontekście działań psychoedukacyjnych i instruktażowych dla rodziców w ramach wczesnego wspomagania rozwoju ich dziecka.

Czynniki mające wpływ na rozwój komunikacji

Dziecko uczy się określonych reakcji emocjonalnych pod wpływem zdobytych doświadczeń. Od pierwszych dni między dzieckiem a jego rodzicami zaczyna się osobliwa wymiana wczesnych sygnałów komunikacyjnych, których podstawą jest kontakt wzrokowy i które leżą u podstaw tworzenia się między nimi więzi emocjonalnej (Witkowska, 2015). Niemowlę i małe dziecko uczą się przez aktywne interakcje z osobami i przedmiotami w otoczeniu. Proces rozwoju i uczenia się jest oparty na stopniowym inicjowaniu i regulowaniu swoich działań. Aby proces ten mógł przebiegać prawidłowo, niezbędne jest wytworzenie się więzi emocjonalnej między dzieckiem a podstawowymi opiekunami/rodzicami oraz wystąpienie u dziecka potrzeby kontrolowania otoczenia – odczucia swojego sprawstwa. Zadaniem osoby dorosłej jest stwarzanie działaniom dziecka szerszego, znaczącego kontekstu. Dzieje się to przez pośredniczenie, wspomaganie i wzmacnianie samorzutnych działań dziecka. Istotne jest zauważanie sytuacji, w których dziecko chce się komunikować, czyli przebywanie dziecka w otoczeniu osób, które odczytują jego sygnały komunikacyjne i adekwatnie na nie reagują, posługując się dostępnymi na danym etapie formami komunikacji. Jest to środowisko sprzyjające zrozumieniu komunikatów przez dziecko, co pozwala mu następnie stopniowo zacząć ich używać (Orkan-Łęcka, 2007–2012).

Małe dziecko z zaburzeniami rozwojowymi czy sprzężoną niepełnosprawnością to często bardziej „wymagający” partner interakcji od swojego zdrowego rówieśnika – potrzebujący więcej czasu na reakcję, wyraźniejszej formy stymulacji, np. przerysowanej mimiki i intonacji, wzmożonego kontrastu otoczenia. Wysyłający często słabe i mało wyraźne, trudne do odczytania sygnały komunikacyjne, które nie mieszczą się w powszechnie znanym repertuarze (np. zamiast uśmiechu dziecko porusza palcami dłoni). Dziecko ze sprzężoną niepełnosprawnością może doświadczać ograniczeń i utrudnień w scalaniu wrażeń dochodzących z różnych modalności, co jest barierą w całościowym rozumieniu kontekstu sytuacyjnego (który stanowi pierwszy krok do rozumienia mowy), a także utrudnia formowanie się wspólnego pola uwagi (koniecznego do rozwoju społecznego wymiaru języka). Jeśli nałożymy na to ograniczenia po stronie rodzica, który jest nierzadko w kryzysie ma duży poziom lęku, oraz związane z często nieadekwatną interpretacją zachowania malucha – uwidacznia nam się trudny start w rozwoju uczuć i emocji dziecka z niepełnosprawnością, związany m.in. z wczesną komunikacją. Rodzic czy terapeuta może nie zawsze adekwatnie reagować na sygnały komunikacyjne, a nawet wcale ich nie zauważać. Niemowlę, które nie otrzymuje wzmocnień w postaci adekwatnej reakcji rodziców/opiekunów/terapeutów na swoje sygnały i jednocześnie ma trudności z odczytywaniem sygnałów kierowanych do niego przez dorosłych, może zacząć wycofywać się z kontaktu i zamykać w obrębie doznań płynących z własnego ciała (autostymulacji). Dorośli, nie widząc odzewu na płynące od nich sygnały, mogą po pewnym czasie częściej rezygnować z prób inicjowania interakcji, koncentrując się na perfekcyjnym zaspokajaniu potrzeb fizycznych i zdrowotnych dziecka. Dodatkowo, nie pomaga proza życia rodziny z dzieckiem z dysfunkcjami rozwojowymi, której funkcjonowanie często jest podporządkowane grafikowi zajęć opiekuńczo-rehabilitacyjno-terapeutycznych dziecka. Zdarza się, że nie pozostaje zbyt wiele czasu na bycie razem i wsłuchiwanie się wzajemnie w potrzeby (Fornalik, Pachniewska, Płuska, 2018; Orkan-Łęcka, 2007–2012).

Jak odczytywać sygnały komunikacyjne małego dziecka i odpowiednio na nie reagować?

• Każde zachowanie dziecka może być sygnałem komunikacyjnym. Dzieci ze sprzężoną niepełnosprawnością (szczególnie niewidome i słabowidzące) mogą przejawiać nietypowe sygnały komunikacyjne, stąd potrzeba ich niezwykle uważnej obserwacji.
• Próbując odczytać i adekwatnie zinterpretować komunikaty dziecka na wczesnym etapie rozwoju, należy zwracać uwagę na jego mimikę, gesty i dźwięki, jakie wydaje. Ponadto trzeba być uważnym na ruchy jego dłoni i palców, rąk i nóg, głowy i tułowia, szersze otwieranie lub zamykanie oczu lub buzi, mruganie i zamykanie oczu, zwiększanie lub zmniejszanie napięcia mięśniowego.
• Po odczytaniu, co dziecko chce nam zakomunikować, powinniśmy odpowiadać szybko i w sposób pozytywny, tzn. pokazując dziecku, że dostrzegliśmy jego sygnały komunikacyjne.
• Rozpoznawanie sygnałów komunikacyjnych dziecka pokazuje mu, że osoba dorosła (rodzic, terapeuta, opiekun) zauważa jego próby komunikacji i jest zainteresowana tym, co ono próbuje wyrazić.

Do obserwacji stosowanych przez dziecko kanałów komunikacyjnych, a także pomiaru stałości sygnałów może służyć Tabela sposobów komunikowania. Jeśli pojawia się problem z odczytaniem znaczenia komunikatów dziecka pomocny w obserwacji może być Arkusz obserwacji sygnałów komunikacyjnych. Bardzo pomocne w dekodowaniu sygnałów komunikacyjnych, które nadaje dziecko są analizy wideoobserwacji zachowania dziecka. Zdarza się, że w interakcji rozgrywającej się tu i teraz nawet terapeutom z dużym doświadczeniem klinicznym umykają subtelne czy niespecyficzne informacje. Dopiero spokojna analiza bez presji czasowej pozwala wychwycić najdrobniejsze lub odroczone reakcje dziecka i nadać im intencję komunikacyjną.

Co wspiera wczesną komunikację przedsłowną?

• Uprzedzanie dziecka o tym, co się wydarzy za chwilę przez stosowanie adekwatnych w stosunku do możliwości sensorycznych dziecka sygnałów zapowiadających (komentarz słowny połączony z dotykiem, dźwiękiem, ruchem, np. uciśnięcie pod paszkami z komentarzem „w górę” przed podniesieniem/wzięciem na ręce dziecka, dotknięcie ręką ust z komentarzem „będziesz jeść, am am” przed podaniem jedzenia, dotknięcie pieluchą rączki dziecka przed zmianą pieluchy, puszczenie strumienia wody przed kąpielą i delikatne zwilżenie rączki dziecka itp.).
• Wzmacnianie komunikatów słownych komentarzem dotykowym (stosowanie mowy równoległej z komentarzem dotykowym).
• Stałe bloki zabaw kontaktowych² wzmacniające świadomość schematu ciała, części ciała, ich nazwy i ruchy – rola dotyku; wielokrotne powtarzanie interesujących i lubianych przez dziecko zabaw (zwłaszcza dotykowo-ruchowych) o stałej strukturze daje dziecku możliwość nie tylko przewidywania tego, co będzie za chwilę, ale również decydowania o tym, czy ma ochotę na kontynuację (sygnał „chcę jeszcze”) lub na przerwanie interakcji (sygnał „już nie chcę”); ponadto zabawy kontaktowe zapewniają odpowiednią stymulację polisensoryczną całego ciała dziecka, zaznaczając dokładnie jego granice, dając informacje z czucia powierzchniowego i głębokiego, propriocepcji.
• Powtarzalne rytuały podczas czynności dnia codziennego i czynności pielęgnacyjnych.
• Nadawanie intencji komunikacyjnej niespecyficznym zachowaniom i sygnałom wysyłanym przez dziecko.
• Prowadzenie dialogów naprzemiennych, wokalnych i na przedmiotach.
• Przywoływanie i utrzymywanie uwagi dziecka (zróżnicowana, czasem przejaskrawiona intonacja, mimika, gesty, kontrastowe wyraziste elementy).
• Budowanie wspólnego pola uwagi.
• Nazywanie, komentowanie, odzwierciedlanie uczuć, emocji i zachowań dziecka.
• Dawanie wystarczająco dużo czasu na reakcję, pamiętanie o możliwości występowania reakcji odroczonych, i inne.

 

Tab. 1. Zasady prawidłowej komunikacji przedsłownej z małym dzieckiem ze sprzężoną niepełnosprawnością (szczególnie z niewidomym lub słabowidzącym)\

Odczytywanie sygnałów dziecka i adekwatne na nie reagowanie	Dorosły uważnie obserwuje dziecko, próbuje odczytać co dziecko chce mu  zakomunikować i od razu reaguje na sygnał dziecka, pokazując mu, że odczytał  jego komunikat
Dawanie czasu  na reakcję	Dorosły zapewnia dziecku dostateczną ilość czasu na zorientowanie się  w sytuacji, przetworzenie dochodzących do niego wrażeń polisensorycznych (wzrokowych, dźwiękowych, dotykowych, ruchowych itp.) i zareagowanie
Przywoływanie i utrzymywanie uwagi dziecka	Dorosły stosuje mimikę, intonację, gest, ruch, dotyk, dźwięk, aby zwrócić na coś uwagę dziecka, a także w trakcie zabawy zmienia co pewien czas tempo, rytm lub nasilenie czynności, żeby podtrzymać zainteresowanie dziecka
Podążanie za dzieckiem i włączanie się w jego aktywność	Dorosły traktuje zachowanie dziecka jako temat „rozmowy”, czyli to, czym dziecko  jest aktualnie zainteresowane. Próbuje włączyć się do tej „rozmowy”/„dialogu”,  np. naśladując to, co dziecko robi, w taki sposób, aby dziecko zauważyło, że jest  naśladowane. Może też po prostu nazywać to, co dziecko robi, utrzymując z nim  co pewien czas kontakt dotykowy
Zapowiadanie wydarzeń	Dorosły ułatwia dziecku zrozumienie tego, co za chwilę będzie się działo,  posługując się słowami, którym towarzyszy dotyk, dźwięk, ruch. Te sygnały  zapowiadające pomagają dziecku antycypować najbliższą sytuację,  minimalizując lęk wynikający z zaskakiwania go
Wzmacnianie pozytywne, nagradzanie i chwalenie	Dorosły często zachęca dziecko do wspólnej zabawy i działania, chwaląc  i nagradzając to, co dziecko robi, nie tylko słowami, ale również dotykiem, uściskiem, poklepaniem, przytuleniem, buziakiem (uwzględniając preferencje dziecka)

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie nieopublikowanych materiałów szkoleniowych Moniki Orkan-Łęckiej (2007–2012)

Tab. 2. Zabawa kontaktowa „Bajeczka”, dziecko leży w pozycji na brzuszku

Co mówi dorosły?	Co robi dorosły?
Tu ptaszka małego gniazdeczko	Gładzi rytmicznie główkę dziecka obiema rękami, stosując silny, wyraźny dotyk
A tutaj rozlało się mleczko	Przesuwa dłonie z główki dziecka na jego barki, gładzi rytmicznie barki ruchami środka  ciała do zewnątrz
Tu żabka do wody  wskoczyła	Przenosi dłonie na plecy dziecka i zaczynając od góry, podskakuje opuszkami złączonych palców obu dłoni, przesuwając je w dół, aż do pasa
A tędy mróweczka  chodziła	Rozstawionymi p...