Reguły prawidłowej, wczesnej komunikacji przedsłownej z małym dzieckiem z niepełnosprawnością sprzężoną

W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji czy modeli komunikacji. Powyższe, szerokie ujęcie pozwala na potraktowanie każdego małego dziecka jako partnera interakcji i komunikacji oraz umożliwia budowanie kompetencji komunikacyjnej niezależnie od poziomu rozwoju poznawczego, społeczno-emocjonalnego i językowego dziecka (Monika Orkan-Łęcka¹, 2007–2012). Gdy na świat przychodzi dziecko z poważnymi problemami rozwojowymi, ze złożoną niepełnosprawnością, zwykle w którymś momencie stoimy (rodzice, opiekunowie, specjaliści) przed wyborem form i metod komunikacji alternatywnej i/lub wspomagającej. Zanim jednak do tego dojdzie, możemy mieć przed sobą wymagającego partnera interakcji, z którym porozumiewamy się, korzystając z wczesnej komunikacji przedsłownej, bazując na dotyku i tworzącej się więzi i relacji. Być może specjalistom wydaje się to oczywiste, jednak doświadczenie kliniczne pokazuje, że niekiedy nawet profesjonalista w kontakcie terapeutycznym czy edukacyjnym z maluchem z poważnymi deficytami rozwojowymi nie jest wystarczająco dostrojonym do potrzeb i możliwości dziecka partnerem interakcji. Wydaje się to szczególnie istotne w kontekście działań psychoedukacyjnych i instruktażowych dla rodziców w ramach wczesnego wspomagania rozwoju ich dziecka.

Czynniki mające wpływ na rozwój komunikacji

Dziecko uczy się określonych reakcji emocjonalnych pod wpływem zdobytych doświadczeń. Od pierwszych dni między dzieckiem a jego rodzicami zaczyna się osobliwa wymiana wczesnych sygnałów komunikacyjnych, których podstawą jest kontakt wzrokowy i które leżą u podstaw tworzenia się między nimi więzi emocjonalnej (Witkowska, 2015). Niemowlę i małe dziecko uczą się przez aktywne interakcje z osobami i przedmiotami w otoczeniu. Proces rozwoju i uczenia się jest oparty na stopniowym inicjowaniu i regulowaniu swoich działań. Aby proces ten mógł przebiegać prawidłowo, niezbędne jest wytworzenie się więzi emocjonalnej między dzieckiem a podstawowymi opiekunami/rodzicami oraz wystąpienie u dziecka potrzeby kontrolowania otoczenia – odczucia swojego sprawstwa. Zadaniem osoby dorosłej jest stwarzanie działaniom dziecka szerszego, znaczącego kontekstu. Dzieje się to przez pośredniczenie, wspomaganie i wzmacnianie samorzutnych działań dziecka. Istotne jest zauważanie sytuacji, w których dziecko chce się komunikować, czyli przebywanie dziecka w otoczeniu osób, które odczytują jego sygnały komunikacyjne i adekwatnie na nie reagują, posługując się dostępnymi na danym etapie formami komunikacji. Jest to środowisko sprzyjające zrozumieniu komunikatów przez dziecko, co pozwala mu następnie stopniowo zacząć ich używać (Orkan-Łęcka, 2007–2012).

Małe dziecko z zaburzeniami rozwojowymi czy sprzężoną niepełnosprawnością to często bardziej „wymagający” partner interakcji od swojego zdrowego rówieśnika – potrzebujący więcej czasu na reakcję, wyraźniejszej formy stymulacji, np. przerysowanej mimiki i intonacji, wzmożonego kontrastu otoczenia. Wysyłający często słabe i mało wyraźne, trudne do odczytania sygnały komunikacyjne, które nie mieszczą się w powszechnie znanym repertuarze (np. zamiast uśmiechu dziecko porusza palcami dłoni). Dziecko ze sprzężoną niepełnosprawnością może doświadczać ograniczeń i utrudnień w scalaniu wrażeń dochodzących z różnych modalności, co jest barierą w całościowym rozumieniu kontekstu sytuacyjnego (który stanowi pierwszy krok do rozumienia mowy), a także utrudnia formowanie się wspólnego pola uwagi (koniecznego do rozwoju społecznego wymiaru języka). Jeśli nałożymy na to ograniczenia po stronie rodzica, który jest nierzadko w kryzysie ma duży poziom lęku, oraz związane z często nieadekwatną interpretacją zachowania malucha – uwidacznia nam się trudny start w rozwoju uczuć i emocji dziecka z niepełnosprawnością, związany m.in. z wczesną komunikacją. Rodzic czy terapeuta może nie zawsze adekwatnie reagować na sygnały komunikacyjne, a nawet wcale ich nie zauważać. Niemowlę, które nie otrzymuje wzmocnień w postaci adekwatnej reakcji rodziców/opiekunów/terapeutów na swoje sygnały i jednocześnie ma trudności z odczytywaniem sygnałów kierowanych do niego przez dorosłych, może zacząć wycofywać się z kontaktu i zamykać w obrębie doznań płynących z własnego ciała (autostymulacji). Dorośli, nie widząc odzewu na płynące od nich sygnały, mogą po pewnym czasie częściej rezygnować z prób inicjowania interakcji, koncentrując się na perfekcyjnym zaspokajaniu potrzeb fizycznych i zdrowotnych dziecka. Dodatkowo, nie pomaga proza życia rodziny z dzieckiem z dysfunkcjami rozwojowymi, której funkcjonowanie często jest podporządkowane grafikowi zajęć opiekuńczo-rehabilitacyjno-terapeutycznych dziecka. Zdarza się, że nie pozostaje zbyt wiele czasu na bycie razem i wsłuchiwanie się wzajemnie w potrzeby (Fornalik, Pachniewska, Płuska, 2018; Orkan-Łęcka, 2007–2012).

Jak odczytywać sygnały komunikacyjne małego dziecka i odpowiednio na nie reagować?

• Każde zachowanie dziecka może być sygnałem komunikacyjnym. Dzieci ze sprzężoną niepełnosprawnością (szczególnie niewidome i słabowidzące) mogą przejawiać nietypowe sygnały komunikacyjne, stąd potrzeba ich niezwykle uważnej obserwacji.
• Próbując odczytać i adekwatnie zinterpretować komunikaty dziecka na wczesnym etapie rozwoju, należy zwracać uwagę na jego mimikę, gesty i dźwięki, jakie wydaje. Ponadto trzeba być uważnym na ruchy jego dłoni i palców, rąk i nóg, głowy i tułowia, szersze otwieranie lub zamykanie oczu lub buzi, mruganie i zamykanie oczu, zwiększanie lub zmniejszanie napięcia mięśniowego.
• Po odczytaniu, co dziecko chce nam zakomunikować, powinniśmy odpowiadać szybko i w sposób pozytywny, tzn. pokazując dziecku, że dostrzegliśmy jego sygnały komunikacyjne.
• Rozpoznawanie sygnałów komunikacyjnych dziecka pokazuje mu, że osoba dorosła (rodzic, terapeuta, opiekun) zauważa jego próby komunikacji i jest zainteresowana tym, co ono próbuje wyrazić.

Do obserwacji stosowanych przez dziecko kanałów komunikacyjnych, a także pomiaru stałości sygnałów może służyć Tabela sposobów komunikowania. Jeśli pojawia się problem z odczytaniem znaczenia komunikatów dziecka pomocny w obserwacji może być Arkusz obserwacji sygnałów komunikacyjnych. Bardzo pomocne w dekodowaniu sygnałów komunikacyjnych, które nadaje dziecko są analizy wideoobserwacji zachowania dziecka. Zdarza się, że w interakcji rozgrywającej się tu i teraz nawet terapeutom z dużym doświadczeniem klinicznym umykają subtelne czy niespecyficzne informacje. Dopiero spokojna analiza bez presji czasowej pozwala wychwycić najdrobniejsze lub odroczone reakcje dziecka i nadać im intencję komunikacyjną.

Co wspiera wczesną komunikację przedsłowną?

• Uprzedzanie dziecka o tym, co się wydarzy za chwilę przez stosowanie adekwatnych w stosunku do możliwości sensorycznych dziecka sygnałów zapowiadających (komentarz słowny połączony z dotykiem, dźwiękiem, ruchem, np. uciśnięcie pod paszkami z komentarzem „w górę” przed podniesieniem/wzięciem na ręce dziecka, dotknięcie ręką ust z komentarzem „będziesz jeść, am am” przed podaniem jedzenia, dotknięcie pieluchą rączki dziecka przed zmianą pieluchy, puszczenie strumienia wody przed kąpielą i delikatne zwilżenie rączki dziecka itp.).
• Wzmacnianie komunikatów słownych komentarzem dotykowym (stosowanie mowy równoległej z komentarzem dotykowym).
• Stałe bloki zabaw kontaktowych² wzmacniające świadomość schematu ciała, części ciała, ich nazwy i ruchy – rola dotyku; wielokrotne powtarzanie interesujących i lubianych przez dziecko zabaw (zwłaszcza dotykowo-ruchowych) o stałej strukturze daje dziecku możliwość nie tylko przewidywania tego, co będzie za chwilę, ale również decydowania o tym, czy ma ochotę na kontynuację (sygnał „chcę jeszcze”) lub na przerwanie interakcji (sygnał „już nie chcę”); ponadto zabawy kontaktowe zapewniają odpowiednią stymulację polisensoryczną całego ciała dziecka, zaznaczając dokładnie jego granice, dając informacje z czucia powierzchniowego i głębokiego, propriocepcji.
• Powtarzalne rytuały podczas czynności dnia codziennego i czynności pielęgnacyjnych.
• Nadawanie intencji komunikacyjnej niespecyficznym zachowaniom i sygnałom wysyłanym przez dziecko.
• Prowadzenie dialogów naprzemiennych, wokalnych i na przedmiotach.
• Przywoływanie i utrzymywanie uwagi dziecka (zróżnicowana, czasem przejaskrawiona intonacja, mimika, gesty, kontrastowe wyraziste elementy).
• Budowanie wspólnego pola uwagi.
• Nazywanie, komentowanie, odzwierciedlanie uczuć, emocji i zachowań dziecka.
• Dawanie wystarczająco dużo czasu na reakcję, pamiętanie o możliwości występowania reakcji odroczonych, i inne.

Tab. 1. Zasady prawidłowej komunikacji przedsłownej z małym dzieckiem ze sprzężoną niepełnosprawnością (szczególnie z niewidomym lub słabowidzącym)\