Kiedy osoba zda sobie sprawę, że została dogłębnie usłyszana, jej oczy wilgotnieją. Myślę, że w pewnym prawdziwym znaczeniu tych słów – płacze ona z radości. To jest tak, jakby mówiła „Dziękuję Boże, ktoś mnie usłyszał. Ktoś wie, jak to jest być mną.”
POLECAMY
Zpsychologicznego punktu widzenia największe znaczenie dla rozwoju osobistego człowieka, gatunku ludzkiego oraz samego języka ma symboliczna funkcja mowy. Stanowi ona fundament tworzenia pojęć i rozwoju myślenia, a przez to także rozwoju komunikacji społecznej. Słowa bowiem są uogólnionym odzwierciedleniem rzeczywistości, przedstawionym za pomocą symbolu. W rozwoju mowy, w miarę precyzowania się znaczeń słów, zaczynają one reprezentować początkowo konkretne przedmioty, osoby, zjawiska, czynności, a z czasem – klasę przedmiotów, zjawisk, czy czynności, oderwane od wyobrażenia konkretu, stając się podstawą tworzenia pojęć i abstrakcyjnym materiałem myślenia. W ten sposób mowa i myślenie są nierozerwalne, tworząc związek jedności, ale nie tożsamości, ponieważ każdy z tych procesów ma samodzielny byt i rządzi się odrębnymi prawami rozwojowymi (Konarska, 2004, s. 181). Mowa oraz myślenie wydają się niezbędne w procesie edukacji. Osoba z niepełnosprawnością intelektualną, niekomunikująca się werbalnie, potrzebuje narzędzia do komunikacji, które umożliwi jej edukację, a przede wszystkim udział w relacjach interpersonalnych, decydujących o jakości jej funkcjonowania społecznego, w najbliższym otoczeniu.
Pojęcie seksualności człowieka zawiera w sobie wszystko, co jest związane z wyrażaniem siebie, zaspokajaniem swoich potrzeb, z byciem w dających szczęście relacjach. Warunkiem niezbędnym do umożliwienia uczniom z niepełnosprawnością samorealizacji w tej dziedzinie jest posiadanie wiedzy i umiejętności komunikowania się, umożliwiających nawiązywanie relacji z drugim człowiekiem.
Jak zatem edukować seksualnie uczniów z niepełnosprawnością sprzężoną, kiedy na drodze do komunikacji z nimi stoi tak wiele barier? Nieocenioną pomocą w procesie edukacji powyższej grupy osób są metody alternatywnej i wspomaganej komunikacji, które z powodzeniem dają się zastosować w dziedzinie związanej z seksualnością człowieka.
Funkcje zachowań komunikacyjnych w obszarze ludzkiej seksualności
Mowa w swej najbardziej typowej postaci służy realizacji celu komunikatywnego porozumiewających się osób. Człowiek zazwyczaj urzeczywistnia cel komunikatywny w akcie porozumiewania dźwiękowego, któremu jednak towarzyszą także pozawerbalne formy porozumiewania się. Nie mają one kluczowego znaczenia w przekazie informacji, ale mocno wpływają na poziom i jakość relacji interpersonalnych. Jeśli jednak werbalny przekaz informacji jest zakłócony lub niejednoznaczny, wtedy za prawdziwy uznaje się przekaz pozawerbalny jako ewolucyjnie wcześniejszy i w niewielkim tylko stopniu poddający się kontroli świadomości w przeciwieństwie do całkowicie świadomie formułowanego przekazu słownego (Konarska, 2004, s. 179).
Uczniowie korzystający z AAC posiadają rozbudowane systemy komunikacyjne (gesty, tablice komunikacyjne, urządzenie elektroniczne) umożliwiające im porozumiewanie się, gdyż nie są w stanie korzystać z przekazu dźwiękowego z dwóch powodów:
- nie mają go często w repertuarze umiejętności lub jest on rozwinięty w niewystarczającym stopniu,
- nie rozumieją przekazu werbalnego albo rozumieją go w ograniczonym zakresie.
Za pomocą tych systemów komunikują najbliższym osobom swoje codzienne pragnienia. Rzadko kiedy systemy te posiadają działy dotyczące seksualności i realizacji potrzeb z nią związanych. Z punktu widzenia specjalisty niezbędne jest wyposażenie uczestników AAC w systemy pozwalające im na edukację i wyrażanie potrzeb w tej dziedzinie, gdyż jak wiadomo jest ona wrodzona i ma fundamentalne znaczenie dla szeroko pojętego zdrowia człowieka.
Osoba z niepełnosprawnością intelektualną, posługująca się AAC ma możliwość tworzenia relacji interpersonalnych i brania w nich aktywnego udziału. Fundamentem każdej relacji interpersonalnej, w tym partnerskiej, jest komunikacja, okazywanie uczuć i zainteresowania oraz możliwość realizacji potrzeb obojga partnerów.
Osoba niekomunikująca się werbalnie potrzebuje systemu gestów, symboli, które pozwolą jej na wyrażanie tak subtelnych uczuć, jak: zakochanie, miłość, podniecenie czy pożądanie. Dla swojego bezpieczeństwa potrzebuje umiejętności pozwalających jej na zakomunikowanie swojego sprzeciwu czy zakończenia niechcianej aktywności seksualnej. Potrzebuje też swoistego „atlasu anatomicznego AAC” umożliwiającego jej naukę budowy i funkcji poszczególnych części ciała. Niezbędne wydają się również symbole umożliwiające naukę ciągów czynności związanych z dbaniem o higienę ciała, ze zmianą podpaski, schematem masturbacji czy wizytą u lekarza ginekologa czy urologa. Tab. 1. przedstawia funkcje zachowań komunikacyjnych występujących w obszarze seksualności człowieka.
Główne cele w edukacji seksualnej osób z niepełnosprawnością intelektualną i sprzężoną
Ważne jest, aby w toku wychowania seksualnego w rodzinie przekazać dzieciom niepełnosprawnym, czym jest seksualność, jakie jest jej znaczenie dla młodzieży i osób dorosłych, jaka jest istota odpowiedzialności za zachowania związane z ekspresją seksualną, jakie problemy wiążą się z doświadczaniem własnej
seksualności (Izdebski, 2006, s. 31).
Na co należy położyć największy nacisk w edukacji osób z niepełnosprawnością intelektualną? Codzienne doświadczenia zawodowe pokazują, że należy zacząć od pracy nad uświadomieniem uczniom ich płci, nauczenia budowy i fizjologii narządów płciowych (wewnętrznych i zewnętrznych), przygotowania do zmian zachodzących w czasie dojrzewania, zapoznania z pojęciami prywatne – publiczne, a szczególnie intymne. Uczniowie powinni zarówno znać zasady dotyczące nawiązywania i utrzymywania kontaktu interpersonalnego, w różnego rodzaju relacjach, jak i poznać specyfikę nowych uczuć (zakochanie,
podniecenie, pożądanie). Konieczne jest również wytłumaczenie zjawiska wykorzystania seksualnego i wyposażenie uczniów w wiedzę na temat sposobów reagowania i postępowania w tak niebezpiecznej sytuacji.
Tab. 1. Funkcje zachowań komunikacyjnych występujących w obszarze seksualności człowieka
| Funkcja zachowań komunikacyjnych | Funkcja zachowań komunikacyjnych w obszarze seksualności |
| Ekspresja własnych potrzeb | Możliwość zakomunikowania potrzeb o charakterze seksualnym: bliskości fizycznej, pieszczot, chęci pocałunku czy odbycia stosunku seksualnego, chęci podjęcia zachowania masturbacyjnego |
| Ekspresja uczuć | Możliwość wyrażenia i opisania swoich uczuć o charakterze erotycznym: zakochania, miłości, podniecenia, pożądania, satysfakcji – orgazmu |
| Negacja | Możliwość odmowy poszczególnych aktywności seksualnych, zanegowania, odrzucenia kogoś lub czegoś, wyrażenia sprzeciwu |
| Zachowania proszące | Możliwość proszenia, domagania się osób, informacji, przedmiotów, aktywności związanych bezpośrednio z realizacją potrzeby seksualnej czy wysyłania komunikatów wyrażających potrzebę otrzymania wsparcia i pomocy |
| Oświadczenia i komentarze | Możliwość prowadzenia rozmowy, bycia aktywnym uczestnikiem w interakcji z drugą osobą, wyrażania swojego zdania i opinii |
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Bobińska-Domżał, za: Grycman, Smyczek, 2012
Tab. 2. Rodzaje pomocy dydaktycznych w edukacji seksualnej
| Gesty | Symbole trójwymiarowe | Symbole dwuwymiarowe | Sprzęty wysokiej technologii |
|
|
|
|
Źródło: Opracowanie własne, na podstawie tabeli nr 2 Bobińska-Domżał, 2012, s. 495
Rodzaje pomocy dydaktycznych w edukacji seksualnej, w zależności od stosowanej metody komunikacji alternatywnej i wspomaganej
Rodzaje pomocy stosowane w AAC zależne są od możliwości i umiejętności uczestnika komunikacji. Mogą mieć postać umownych gestów, przedmiotów, fotografii, symboli graficznych czy zaawansowanych technologii, jak np. urządzenia odtwarzające głos („Step by step”), tablety, telefony z wgranym systemem do komunikacji („Mówik”, „Let me talk”, „The Grid 2” itd.)
Propozycje wykorzystania poszczególnych metod komunikacji aac w zajęciach edukacyjnych dotyczących seksualności człowieka
Nauczyciel edukujący osoby z niepełnosprawnością intelektualną w głębszym stopniu powinien być wyposażony w arsenał pomocy dydaktycznych (w tym AAC). Z uwagi na trudności tych uczniów z koncentracją uwagi, pamięcią, spostrzeganiem i samoregulacją należy mieć jak najwięcej konkretnych przedmiotów, które pozwolą im zrozumieć prezentowane treści (tab. 2). U niektórych uczniów pojawia się myślenie logiczne, ale ogranicza się do przedmiotów konkretnych, a nie abstrakcyjnych – dlatego aby rozwiązać problem w sposób logiczny, osoby te potrzebują zobaczyć, pooglądać, sprawdzić, do czego służy omawiany przedmiot, co uniemożliwia im przyjmowanie komunikatów i naukę opartą jedynie na przekazie ustnym. Przystępując do prowadzenia zajęć, należy przedstawić uczniom ich plan. Można to zrobić za pomocą przedmiotów, zdjęć, symboli czy stworzyć go w urządzeniu przeznaczonym do komunikacji.
Dla przykładu podam opis zajęć dotyczących nauki utrzymywania prawidłowego dystansu w poszczególnych rodzajach relacji interpersonalnych, prowadzonym przy użyciu „Kręgów bliskości” zawartych w pakiecie edukacyjnym Poznać i zrozumieć uczucia, który zawiera symbole PCS potrzebne do pracy, w obszarze seksualności (Fornalik, Pachniewska, Płuska, 2018). W związku z tym, że uczniowie muszą najpierw zapoznać się z powyższą metodą, wymagają pełnego poinstruowania, co do tego, jak powinno się z niej korzystać. Zanim przystąpimy do posługiwania się „kręgami” należy nauczyć dzieci, co znaczą ich poszczególne kolory.
Przedstawiając znaczenie określonego koloru, posługuję się naturalnym gestem symbolizującym określony rodzaj relacji (najczęściej rodzajem powitania stosowanym w tej relacji), np. obcy – gest stop, znajomy – ręka w górę, kolega – przebicie piątki, bliska osoba dorosła – podanie ręki, przyjaciel – uścisk, rodzina – przytulanie, całowanie w policzek i czoło, relacja partnerska – całowanie i przytulanie oraz całowanie w usta.
Oprócz stosowanych gestów posługuję się również symbolami graficznymi, przedstawiającymi te same treści.
Dla osób nisko funkcjonujących nieocenioną i często jedyną, zrozumiałą pomocą są zdjęcia osób z najbliższego otoczenia (rodzina, nauczyciele, koledzy), które są odpowiednio rozmieszczane na poszczególnych kołach.
Tam, gdzie nie mam do dyspozycji zdjęć osób z otoczenia, posługuję się fotografiami z gazet, które wyszukują uczniowie na prośbę: poszukaj męża i żonę (zakochanych), babcię i dziecko (wnuka), koleżanki itd.
Jeżeli uczniowie opanują i zrozumieją znaczenie gestów, zdjęć i symboli, proszę o wykonywanie zadań dostosowanych do możliwości ucznia: pokaż, w co całują się mama z tatą (mąż i żona), pokaż, kto może cię przytulać, jak witasz się z panią nauczycielką. Dzieci odpowiadają, używając zdjęć, symboli i gestów pokazując zachowania.
Doświadczenia codziennej pracy z osobami ze sprzężoną niepełnosprawnością o charakterze edukacyjnym i terapeutycznym pokazują, że osoby te potrzebują w komunikacji przekazów z jak największej liczby kanałów. Wymaga to od partnerów komunikacji, pomysłowości kreatywności, otwartości i eklektyczności, w doborze sposobów komunikowania się. Mówiąc prościej, należy „mówić całym sobą, wszystkim co mamy”, żeby mieć pewność, że to, co dzieje się w naszej relacji, to rzeczywiście komunikacja.
W związku z tym, że seksualność jest naszym wrodzonym atrybutem, nie można jej pominąć, budując systemy do komunikacji dla osób z niepełnosprawnością. Bez tego nie będą one mogły w pełni realizować swojego człowieczeństwa. Co ważne, osoba z niepełnosprawnością intelektualną, posiadająca własny system komunikacji, ma nie tylko szansę na samorealizację, aktywne uczestniczenie w życiu społecznym, ale jest przede wszystkim bezpieczniejsza, mając wpływ na otaczającą ją rzeczywistość. Jako biegły sądowy wielokrotnie spotykam się z dramatycznymi konsekwencjami braku systemu komunikacji i edukacji seksualnej u osób, które nie mają narzędzi i umiejętności umożliwiających im choćby złożenia zeznania. Mając tego pełną świadomość, jesteśmy zobowiązani do pracy nad komunikacją i edukacją seksualną tej grupy osób.
Bibliografia:
- Bobińska-Domżał A., Komunikacja wspomagająca i alternatywna w pracy z dzieckiem niepełnosprawnym intelektualnie, [w:] Bobińska K., Pietras T., Gałecki P. (red.) Niepełnosprawność intelektualna – etiopatogeneza, epidemiologia, diagnoza, terapia, Continuo, Wrocław 2012.
- Fornalik I., Pachniewska K., Płuska J., Poznać i zrozumieć uczucia. Kręgi bliskości, Tablice magnetyczne, PWN, Warszawa 2018.
- Izdebski Z., Rodzice dziecka niepełnosprawnego wobec jego seksualności, [w:] Ostrowska A. (red.) O seksualności osób niepełnosprawnych, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2007.
- Konarska J. w: Zaburzenia mowy i komunikacji w świetle relacji interpersonalnych w: Winczura B. (red.) Dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Diagnoza – edukacja – terapia. Impuls, Kraków 2004.
- //michalpasterski.pl/2017/10/10-cytatow-o-relacjach/
