Komunikacja z osobami z głęboką, wieloraką niepełnosprawnością najczęściej jest przedsymboliczna, a jej wspieranie stanowi wyzwanie dla terapeutów. Paul Watzlawick, niemiecki psycholog, filozof i teoretyk komunikacji uważa, że już sama fizyczna obecność wystarczy do komunikacji, a w towarzystwie drugiego człowieka każde zachowanie jest komunikacyjne.
POLECAMY
„Niemy pozostaje tylko ten, na którego mowę nie odpowiadamy”
Bodenheimer
Uszkodzenia zmysłów, ograniczenia możliwości ruchowych, trudne, często traumatyzujące, doświadczenia pierwszych miesięcy życia są barierą w nawiązywaniu kontaktu. Wysyłane sygnały – komunikaty mogą być słabe i niespecyficzne, a przez to mało widoczne i niezrozumiałe dla partnera. Potrzeba zatem partnera o szczególnych kompetencjach.
Uważnego na inicjatywy dziecka, aby je dostrzec, i podążającego, aby na nie odpowiednio zareagować. Cykliczne reagowanie na nawet najdrobniejsze sygnały i konsekwentne przypisywanie im znaczenia warunkuje przyszłe kompetencje komunikacyjne dziecka.
Komunikacja oparta jest na wzajemności. Budowanie skutecznych oddziaływań wspierających rozwój komunikacji wymaga uwzględnienia dwóch stron tego procesu: nadawania i odbioru informacji. Osoby z głęboką, wieloraką niepełnosprawnością potrzebują wsparcia w obu tych obszarach.
Osoba z głęboką, wieloraką niepełnosprawnością jako nadawca
Kształtowanie się intencji komunikacyjnej
Proces nadawania informacji jest związany z intencją komunikacyjną – świadomością, że drugi człowiek może być źródłem zaspokojenia potrzeby. Jej przejawy u dziecka z wieloraką, głęboką niepełnosprawnością są przełomem w rozwoju komunikacji. (Tabela 1) Gdy zaobserwujemy początki kształtowania się intencji komunikacyjnej, możemy spodziewać się, że wysyłane przez dziecko komunikaty będą coraz bardziej świadome i celowe. Będzie ich więcej. Zwiększy się konsekwencja w informowaniu o niezaspokojonej potrzebie (głód, chęć kontaktu, prośba o kontynuację zabawy) i protest w sytuacji bycia niezrozumianym.
Przejawy braku intencji komunikacyjnej | Przejawy kształtującej się intencji komunikacyjnej |
|
|
Źródło: opracowanie własne
Tabela 2. Przykładowe zachowania komunikacyjne
Zachowania komunikacyjne |
Chłopiec, lat 7, MPD, tracheostomia, gastrostomia, zmiany niedokrwienno-niedotlenieniowe w CUN Kiwanie głową + gałki oczne stabilne + ciało rozluźnione: chcę jeszcze, czasami zatwierdzenie, wybieram to, akceptuję to, co mówisz |
Źródło: opracowanie własne
Identyfikowanie zachowań komunikacyjnych
Identyfikowanie zachowań komunikacyjnych to długotrwały proces. Każde spotkanie jest okazją do przyglądania się dziecku i analizowania, jakie informacje i w jaki sposób ono wysyła. Uważna obserwacja pozwala na rozpoznawanie potrzeb stojących za danym zachowaniem i tym samym przypisywanie mu prawdopodobnych funkcji. Reakcje partnera komunikacyjnego na zachowania komunikacyjne, prawidłowe odczytanie potrzeb za nimi stojących i zaspokojenie ich zwiększają szansę na pojawienie się tych zachowań w przyszłości. Przez widoczną zmianę w ilości i częstotliwości występowania zachowań komunikacyjnych wyraża się rozwój kompetencji w zakresie porozumiewania się (Tabela 2).
Poszukiwanie aktywności atrakcyjnych dla dziecka, o które porozumiewanie można oprzeć
Pierwsze sytuacje komunikacyjne budowane są na podstawie aktywności ważnych i przyjemnych dla dziecka – huśtanie, słuchanie śpiewu czy gry instrumentu, oklepywanie. Każde dziecko ma inne preferencje i niezbędne jest poszukiwanie aktywności oraz stymulacji istotnych dla danej osoby.
Obserwacja kompleksu ożywienia i wprowadzenie naprzemienności do aktywności
Kompleks ożywienia jest kompleksem zachowań, po których możemy poznać, że dla dziecka dzieje się coś ważnego. Jego składowe opisywane w psychologii rozwojowej to bezruch (będący często pierwszą fazą), następujące po nim ożywienie ruchowe, wokalizacja i uśmiech. U osób z wieloraką, głęboką niepełnosprawnością kompleks ożywienia może być jednak niespecyficzny i składać się np. tylko z długotrwałej fazy zastygnięcia – bezruchu, bądź też samego ożywienia ruchowego. Podczas proponowanej dziecku aktywności można obserwować, czy występuje kompleks ożywienia i z czego się składa. Jeśli dziecko przejawia kompleks ożywienia, wnioskujemy, że proponowana aktywność jest dla niego przyjemna. Kluczowa wtedy jest powtarzalna przerwa w zabawie. Przerwy wyznaczają rytm, dają szansę na naprzemienność i pozwalają dziecku zdobyć doświadczenie, iż można dążyć do czegoś, co przerwano. Dawanie czasu i umiejętność czekania na reakcję jest kluczową kompetencją partnera komunikacyjnego. Tak zbudowana przestrzeń wspólnego bycia dziecka i terapeuty daje bazę do kształtowania się intencji komunikacyjnej. W trakcie przerwy można zaobserwować również, czy dziecko zarejestrowało, że „nie ma”, czy zauważa zmianę między „jest” a „nie ma”. Dostrzeżenie tej zmiany jest pierwszym krokiem w kierunku upominania się o więcej.
Osoba z głęboką, wieloraką niepełnosprawnością jako odbiorca
Stosowanie sygnałów uprzedzających/zapowiadających na ciele
U osób z głęboką, wieloraką niepełnosprawnością zaburzenia w funkcjonowaniu wielu zmysłów, ograniczone możliwości ruchowe oraz obniżony poziom rozumienia mowy sprawiają, że otoczenie często jest niezrozumiałe i nieprzewidywalne. Wyłącznie słowne informowanie o czynnościach mających wystąpić za chwile jest niewystarczające. Osoby te mogą stale doświadczać braku poczucia bezpieczeństwa. Potrzeba konsekwentnego wspomagania komunikatów słownych, ab...
Pozostałe 70% treści dostępne jest tylko dla Prenumeratorów
- 6 wydań magazynu "Terapia Specjalna"
- Dostęp do wszystkich artykułów w wersji online
- ...i wiele więcej!