Bardzo dobrym narzędziem, umożliwiającym dokładną ocenę umiejętności językowych dzieci z autyzmem oraz innymi zaburzeniami rozwoju, a tym samym narzędziem, które pozwala nadać odpowiedni kierunek terapii (Suchowierska i in. 2012: 227–228) jest VB-MAPP, Ocena osiągania kamieni milowych rozwoju i planowanie terapii. Autorem narzędzia jest dr Mark L. Sundberg (Ph.D., BCBA-D), współautor innego narzędzia do oceny umiejętności językowych ABLLS oraz współautor książki Teaching language to children with autism or other developmental disabilities.
POLECAMY
Dr Sundberg jest licencjonowanym psychologiem z ponadczterdziestoletnim doświadczeniem w pracy klinicznej (//www.marksundberg.com/bio.htm).
Skinner – nowe spojrzenie na „mowę”
Program VB-MAPP powstał na podstawie analizy języka B.F. Skinnera, który uznawał wszystkie formy komunikacji (słowa mówione, gesty, obrazki oraz pismo) za „zachowania werbalne” (Sundberg 2015: 3). Według Skinnera (1957) język, jako zachowanie wyuczone, może być nabywany tak samo, jak wszystkie inne zachowania, a mianowicie, na bazie modelu czteroelementowej zależności, który składa się z: operacji motywacyjnych, bodźców różnicujących, reakcji i konsekwencji (Sierocka-Rogala 2009: 58, Suchowierska i in. 2012: 211, Barbera 2015: 59).
Skinner zwrócił ponadto uwagę na to, że pełna analiza języka powinna obejmować również funkcję, czyli wyjaśnienie przyczyny, dla której dane słowo się pojawia (Skinner 2013: 119, Suchowierska i in. 2012: 213, Sundberg 2015:
4). Przykładowo, słowo „ciastko” może zostać użyte jako: prośba o ciastko (mand), nazwanie ciastka (rzeczywistego lub na obrazku), które jest w danym momencie widoczne dla mówiącego (takt), odpowiedź na pytanie „Co można zjeść?”, bez wizualnej podpowiedzi (reakcja intrawerbalna – mówienie o rzeczach, które danym momencie nie są obecne). Dziecko może także, w reakcji na usłyszane słowo „ciastko”, wskazać ciastko lub obrazek, który je przedstawia (reakcja słuchacza). W związku z tym, że jedno słowo występuje w różnych funkcjach, program VB-MAPP ocenia oddzielnie poszczególne operanty werbalne. Dodatkowo, ze względu na brak naturalnej zdolności generalizacji u dzieci o zaburzonym rozwoju, nie można zakładać automatycznej umiejętności używania jednego słowa w tych wszystkich funkcjach (Sierocka-Rogala 2009: 65). Posiadanie tej wiedzy powinno prowadzić terapeutów do konstruowania takich programów wspomagania rozwoju komunikacji, które będą uwzględniały uczenie wszystkich operantów werbalnych (mandów, taktów, reakcji słuchacza i reakcji intrawerbalnych), a nie tylko ogólnie mowy czynnej i biernej.
Opis narzędzia
Program VB-MAPP składa się z pięciu części: ocena kamieni milowych, ocena barier, ocena gotowości do zmiany, analiza i śledzenie umiejętności oraz część poświęcona tworzeniu programów. Ocena kamieni milowych obejmuje 170 kamieni, czyli umiejętności kluczowych dla rozwoju, podzielonych na trzy poziomy (0–18 miesięcy, 18–30 miesięcy, 30–48 miesięcy). Mimo że ocena kończy się na 48. miesiącu życia, VB-MAPP jest narzędziem odpowiednim do badania również starszych dzieci o opóźnionym lub nieharmonijnym rozwoju. Istotną częścią narzędzia jest podtest Badanie wczesnych umiejętności echowych (BWUE), stworzony
przez dr Barbarę E. Esch, którego adaptacji na język polski dokonała dr hab. Marzena Stępień z Uniwersytetu Warszawskiego.
W zakresie oceny kamieni milowych dokonuje się oceny następujących operantów werbalnych: mand, takt, umiejętności intrawerbalne, umiejętności echowe, reakcje słuchacza oraz reakcje słuchacza na podstawie funkcji, cechy i klasy (RSFCK), a także oceny w zakresie: analizy wzrokowej i dopasowywania, naśladowania, samodzielnej zabawy, zachowań społecznych i zabawy społecznej, spontanicznych wokalizacji, reguł szkolnych i umiejętności grupowych, czytania, pisania, struktur językowych oraz matematyki.
Ocena poszczególnych umiejętności językowych dziecka
Jako pierwsze w rozwoju komunikacji pojawiają się mandy, rozumiane jako prośby. Wynikają one zawsze z wewnętrznej motywacji dziecka (operacje motywacyjne) (Suchowierska i in. 2012: 214, Sundberg 2015: 6–7). W przypadku dzieci o zaburzonym rozwoju mandy (prośby) nie ograniczają się do słów, ale mogą być wyrażane również przez patrzenie na obiekt lub naprzemiennie na obiekt i na dorosłego, wyciągnięcie ręki, wskazanie palcem, wykonanie gestu czy podanie obrazka przedstawiającego pożądany przedmiot. W wielu przypadkach, gdy dziecko nie potrafi się skutecznie komunikować, również zachowania niepożądane (np. krzyk, płacz, ucieczka, agresja) mogą pełnić funkcję próśb. Mandy przynoszą bezpośrednią korzyść osobie proszącej przez zaspokajanie jej potrzeb (Sundberg 2015: 7), w związku z czym to właśnie od nauki mand należy rozpoczynać naukę komunikacji. Poza tym mand jako pierwszy pojawia się w repertuarze dzieci zdrowo rozwijających się (Suchowierska i in. 2012: 214).
Dzięki ocenie repertuaru mandów terapeuta może dowiedzieć się, w jaki sposób dziecko komunikuje swoje potrzeby, jakiego rodzaju podpowiedzi do tego potrzebuje (wizualnych, wskazujących, echowych, fizycznych), czy generalizuje umiejętność proszenia na różne osoby, przedmioty i aktywności oraz czy pojawiają się zachowania niepożądane pełniące funkcję mandu (Sundberg 2015: 8). Na tej podstawie możliwe jest opracowanie skutecznego programu rozwijania komunikacji.
Drugim ważnym operantem werbalnym jest takt, czyli umiejętność nazywania czynności, obiektów lub cech obiektów, z którymi w danym momencie osoba ma bezpośredni kontakt (Suchowierska i in. 2012: 215). Jest to umiejętność nazywania tego, co widzimy, słyszymy, czujemy bądź dotykamy. Często repertuar pierwszych taktów stanowią obiekty lub aktywności, o które dziecko nauczyło się wcześniej prosić (transfer mandu na takt). Niezwykle istotne jest, aby dziecko było uczone nazywania po kilka przykładów obiektów, nazywania w naturalnym otoczeniu oraz by kształtowana była umiejętność nazywania w tempie (płynność).
Uczenie do płynności jest ważne z kilku względów. Po pierwsze, w codziennym funkcjonowaniu, szczególnie wśród rówieśników, wymagane jest od dziecka szybkie reagowanie. Po drugie, umiejętności prezentowane w tempie są lepiej utrwalone, a tym samym mniej podatne na wytracanie.
Ocena reakcji echowych jako sposób na diagnozę potrzebnych metod komunikacji wspierającej
Inną kluczową sferą języka są reakcje echowe, które polegają na powtarzaniu (z odpowiedniością jeden do jednego) tego, co powiedziała druga osoba. Do ich badania w kwestionariuszu VB-MAPP służy również podtest Badanie wczesnych umiejętności echowych (BWUE). Umiejętności echowe odgrywają kluczową rolę w uczeniu komunikacji dzieci z opóźnieniami w rozwoju języka, dlatego ich ocena jest tak bardzo istotna (Sundberg 2015: 11, Suchowierska i in. 2012: 216). Na podstawie tej oceny terapeuta dobiera dziecku odpowiednie zadania językowe oraz dowiaduje się, w jakim zakresie uczeń jest w stanie korzystać z podpowiedzi wokalnych w procesie rozwijania komunikacji.
Brak dostatecznie rozwiniętych umiejętności echowych jest wskazaniem do wprowadzenia odpowiedniego dla dziecka systemu komunikacji wspomagającej. Dzięki ocenie umiejętności echowych, umiejętności naśladowania oraz dopasowywania, terapeuta będzie w stanie określić, czy i jakiego rodzaju komunikacji wspierającej potrzebuje dziecko, aby skutecznie komunikować się z otoczeniem (Sundberg 2015: 12). Przy dobrze rozwiniętej umiejętności naśladowania motorycznego dziecko może być uczone gestów, którymi będzie mogło komunikować się z otoczeniem. Natomiast w przypadku dzieci, u których umiejętności w zakresie taktów, reakcji echowych oraz naśladowania motoryki są niedostatecznie rozwinięte, ale dziecko posiada umiejętności z zakresu analizy wzrokowej i dopasowywania, można rozważać wprowadzenie komunikacji wspomagającej opartej na systemie obrazkowym, np. PECS (Picture Exchange Communication System).
Diagnoza reakcji niewerbalnych i stopnia rozumienia mowy
Kolejną ważną sferą komunikacji są reakcje słuchacza – umiejętność niewerbalnego reagowania na to, co mówi druga osoba. Rozwinięcie tej umiejętności jest nieodłącznie związane ze skupianiem uwagi na osobie, która mówi oraz rozumieniem komunikatów werbalnych (Sundberg 2015: 13). Diagnoza w tym obszarze komunikacji pozwala ustalić, na jakiego rodzaju komunikaty innych osób potrafi reagować dziecko (np. wypowiedzi proste, złożone, zawierające w instrukcji różne części mowy). Dodatkowo VB-MAPP dokonuje oceny rozumienia jeszcze trudniejszych komunikatów, w których mówca opisuje obiekty na podstawie ich funkcji (np. Czym się czeszesz?), cechy (np. Co jest okrągłe?) i klasy (np. Znajdź zwierzę). Są to reakcje słuchacza na podstawie funkcji, cechy, klasy – RSFCK. W trakcie oceny tych umiejętności uczeń, słysząc pytania, wybiera ze zbioru odpowiednie przedmioty lub obrazki. Uczenie rozumienia mowy powinno być nieodłącznym elementem każdego programu terapeutycznego. Program powinien rozpoczynać się od wykonywania prostych poleceń w kontekście, a następnie dziecko powinno być uczone wykonywania różnych poleceń prostych, złożonych, wybierania obiektów ze zbiorów wieloelementowych, zbiorów zawierających elementy podobne, a także identyfikowania obiektów, kiedy osoba mówi o nich nie wprost (na podstawie funkcji, cechy, bądź klasy).
Program VB-MAPP ocenia również spontaniczne wokalizacje dziecka. Dokonanie oceny tej sfery pozwala ustalić, jakie dźwięki dziecko wydaje – czy przypominają one słowa – oraz jak częste są wokalizacje. Jeżeli w trakcie diagnozy zostaną ujawnione deficyty w tym obszarze, zasadne jest wykonanie badania słuchu (Sundberg 2015: 15). Dodatkowo analiza spontanicznych wokalizacji dziecka pozwala zdecydować, jakie dźwięki, sylaby lub słowa, mogą znaleźć się w repertuarze pierwszych słów dziecka.
Trzeci poziom oceny kamieni milowych w diagnozie rozwoju językowego
Kolejną sferą języka są reakcje intrawerbalne, polegające na mówieniu o obiektach i aktywnościach, z którymi nie mamy w danym momencie bezpośredniej styczności (Sundberg 2015: 9). Reakcje te są najtrudniejszą do opanowania (również dla dzieci zdrowo rozwijających się) i do nauczenia się sferą języka, ze względu na nieskończoną liczbę możliwych reakcji. W naturalnym rozwoju umiejętności intrawerbalne pojawiają się dopiero, gdy dziecko ma już rozwiniętą umiejętność proszenia, nazywania i reagowania jako słuchacz. Dlatego tak ważne jest dokonanie oceny każdej z tych sfer, aby określić odpowiedni moment na wprowadzenie
do programu nauki reakcji intrawerbalnych. Zbyt wczesne wymaganie od dziecka mówienia o rzeczach, z którymi w danym momencie nie ma styczności, może prowadzić do wyuczenia reakcji automatycznych, polegających na udzielaniu schematycznych odpowiedzi, bez zrozumienia. Należy również pamiętać, że prawidłową podpowiedzią w trakcie uczenia reakcji intrawerbalnych powinny być takty. Stąd ważne, aby dziecko miało ich znaczną liczbę w swoim repertuarze.
Jeszcze jednym elementem diagnozy rozwoju językowego dziecka jest ocena używanych przez nie struktur językowych. W ramach oceny VB-MAPP dokonuje się m.in. oceny: artykulacji, rozmiaru słownika, długości zdań, składni czy odmian fleksyjnych.
Na trzecim poziomie oceny kamieni milowych przeprowadza się także ocenę umiejętności związanych z czytaniem i pisaniem. W przypadku dzieci, które rozwijają się nieharmonijnie, umiejętności z tych obszarów mogą się rozwinąć pomimo braku podstawowych, ważniejszych, z punktu widzenia komunikacji, operantów werbalnych. Niemniej jednak, wysoko rozwinięte umiejętności, np. z zakresu pisania na klawiaturze, mogą służyć jako metoda wspierania komunikacji dzieci, których możliwości wokalne lub motoryczne nie pozwalają na inny sposób komunikowania się.
Ocena kamieni milowych narzędziem VB-MAPP
Na rysunku 1 przedstawiono przykładowy wykres oceny kamieni milowych. Z przeprowadzonej narzędziem VB-MAPP diagnozy wynika, że dziecko nie posiada umiejętności proszenia o pożądane przedmioty i aktywności (mand), umiejętności nazywania na polecenie (takt), umiejętności powtarzania dźwięków (reakcje echowe). Pojawiają się wprawdzie wokalizacje, ale nie ma przybliżeń słów. Mocną stroną dziecka są natomiast wczesne umiejętności w zakresie analizy wzrokowej. Na pierwszym poziomie są to właściwie umiejętności związane z koordynacją wzrokowo-ruchową (wodzenie za przedmiotem, chwytanie, wrzucanie, nakładanie, wkładanie czy budowanie). Dopiero piąty kamień milowy obejmuje dopasowywanie identycznych elementów. Bardzo istotną, mocną stroną dziecka jest umiejętność naśladowania motoryki (dużej, małej oraz czynności z przedmiotami). Mając na uwadze efektywne wspieranie komunikacji tego dziecka, terapeuta powinien skupić się w pierwszej kolejności na intensywnym treningu mandów (nauka proszenia o pożądane przedmioty i aktywności). W związku z brakiem możliwości skutecznego stosowania podpowiedzi echowych (brak reakcji echowych) należałoby rozważyć wprowadzenie systemu komunikacji wspomagającej –
z wykorzystaniem gestów lub opartej na systemie obrazkowym. Analizując możliwości w zakresie naśladowania, analizy wzrokowej i dopasowywania, dla tego dziecka najlepszym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie gestów. Niemniej jednak terapeuta może systematycznie wzmacniać różnorodne, spontaniczne wokalizacje dziecka oraz jakiekolwiek pojawiające się reakcje echowe. Dodatkowo ważnym elementem wspierania komunikacji tego dziecka będzie rozwijanie reakcji słuchacza, takich jak: reagowanie na głos mówiącego, na imię, wykonywanie prostych poleceń (początkowo w kontekście) czy wybieranie obiektów na polecenie.
Ocena barier
Drugą częścią programu VB-MAPP jest ocena barier – 24 czynników, które mogą zakłócić proces uczenia. Część ocenianych barier dotyczy właśnie zaburzonych operantów werbalnych (np. nieumiejętność adekwatnego proszenia, brak umiejętności nazywania, czy nieumiejętność mówienia o rzeczach, których dziecko w danym momencie nie doświadcza). Jeśli terapeuta chce efektywnie rozwijać umiejętności komunikacyjne dziecka, powinien dokonać oceny barier, a następnie zadbać o ich eliminowanie. Osoby o zaburzonym rozwoju często używają także zachowań niepożądanych w celu komunikowania swoich potrzeb (Barbera 2017: 91). Autor kładzie duży nacisk na to, że identyfikowanie barier powinno jednocześnie skłonić terapeutę do przeanalizowania własnego warsztatu pracy, ponieważ duża ilość trudności dziecka może wynikać z nieodpowiednio zaplanowanego i prowadzonego procesu nauczania (np. schematyczne odpowiedzi, uzależnienie od podpowiedzi).
Podsumowanie
Nauka komunikowania się powinna stanowić priorytet każdego programu terapeutycznego. Efektywne wspieranie umiejętności komunikacyjnych dziecka uzależnione jest m.in. od dokonania dokładnej oceny poziomu wyjściowego. Program VB-MAPP pozwala w szerokim zakresie ocenić funkcjonowanie dziecka w ramach wszystkich operantów werbalnych, a tym samym umożliwia wyznaczenie właściwych celów z zakresu rozwijania komunikacji. Dodatkowo, dzięki diagnozie VB-MAPP, możliwe jest nie tylko określenie potencjału dziecka, ale także najbardziej skutecznych strategii uczenia oraz wybranie najbardziej korzystnego dla dziecka środowiska edukacyjnego.
Literatura:
- Barbera M.L., More Talking Less Tantrums: Ten Key Components Needed of Effective Autism Programming for Any Child,
- Any Ability, Any Setting [online]. 2015. Dostęp: //marybarbera.com/ebook/ [11.05.2017].
- Barbera M.L., Metoda zachowań werbalnych, Warszawa 2017.
- Karsznia-Sobczak A., VB-MAPP. Ocena osiągania kamieni milowych i planowanie terapii. Opis polskiego wydania programu do oceny umiejętności językowych i społecznych dzieci z autyzmem i innymi zaburzeniami rozwoju, „Studia Pragmalingwistyczne”, 2016, nr 8, s. 333–337.
- Sierocka-Rogala M., Metody behawioralne w nauczaniu mowy, „Poradnik Językowy”, 2009, nr 8, s. 58–67.
- Skinner B.F., Verbal Behavior, New Jersey 1957.
- Skinner B.F., Behawioryzm, Sopot 2013.
- Suchowierska M., Ostaszewski P., Bąbel P., Terapia behawioralna dzieci z autyzmem, Sopot 2012.
- Sundberg M., VB-MAPP, Ocena osiągania kamieni milowych rozwoju i planowanie terapii, Warszawa 2015.
