Wspomagające i alternatywne metody komunikacji

AAC jako strategia wspomagająca komunikowanie się 

Jednym z problemów, które w sposób znaczący utrudniają rozwój, aktywność i niezależność dzieci z niepełnosprawnością, są poważne trudności w komunikowaniu się za pomocą mowy. Rozwiązaniem tych trudności mogą być dwie strategie nazywane wspomagającymi i alternatywnymi metodami komunikacji, często w skrócie nazywane AAC (augmentative and alternative communication)¹.

AAC to wszelkie sposoby umożliwiające osobom ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi przekazywanie i odbieranie komunikatów. Obejmują procesy uzupełniające lub zastępujące naturalną mowę lub pismo w celu maksymalizowania umiejętności komunikacyjnych ich użytkowników, które są niezbędne do skutecznego porozumiewania się i społecznego funkcjonowania w codziennym życiu. AAC to zestaw narzędzi i strategii, z których korzysta użytkownik AAC, aby móc sprostać codziennym wyzwaniom komunikacyjnym².
Wśród osób potrzebujących wsparcia AAC są dzieci, młodzież i dorośli z mózgowym porażeniem dziecięcym, ze spektrum autyzmu, z niepełnosprawnością intelektualną, z uszkodzonym mózgiem, z apraksją rozwojową, z Alzheimerem i demencją, z Parkinsonem, po udarach i wylewach, ze stwardnieniem zanikowym bocznym, z zespołem Retta i innymi zespołami, którym towarzyszy niekiedy brak mowy lub mowa jest niezrozumiała³.

Z tematem AAC w Polsce w teorii i praktyce mamy do czynienia już od ponad ćwierć wieku. Publikacje, szkolenia, kursy, warsztaty, konferencje są od lat miejscem wymiany doświadczeń i poszukiwania nowych rozwiązań skutecznego wsparcia osób ze złożonymi potrzebami edukacyjnymi. Do tradycyjnych źródeł zdobywania wiedzy dołączył ostatnio internet, gdzie można odnaleźć wiele stron i fanpage’ów poświęconych tej tematyce, a możliwość łatwej wymiany informacji przez e-maile i komunikatory pozwala nawiązać kontakt ze specjalistami AAC z całego świata.

AAC w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych

Konieczność wspierania rozwoju uczniów ze złożonymi potrzebami komunikacyjnymi przez AAC znalazła również wyraz w zmianach polskiego prawa, w tym także oświatowego, które coraz bardziej uwzględnia w swoich zapisach najnowsze wyniki badań naukowych w tej dziedzinie oraz doświadczenia praktyków.

Uwzględnienie specyficznych potrzeb osób z poważnymi problemami w porozumiewaniu się reguluje kilka dokumentów. Najważniejszym z nich jest Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych. 

Olbrzymią nowością i wartością tej podstawy jest zwrócenie szczególnej uwagi na to, że nauka komunikacji musi odbywać się na wszystkich zajęciach, nie tylko rewalidacyjnych, oraz powinna uwzględniać okazje do rozmowy w sytuacjach pozalekcyjnych i pozaszkolnych, tylko wtedy wychowa się aktywnych i niezależnych komunikacyjnie dorosłych.

W Konwencji można znaleźć kilka ważnych zapisów odnoszących się do komunikacji wspomagającej i alternatywnej. Zdefiniowano tam komunikację jako „języki, tekst wyświetlany, pismo Braille’a, komunikację dotykową, duży druk, dostępne multimedia, jak również środki przekazu: pisane, słuchowe, wyrażane prostym i zrozumiałym językiem, czytane przez lektora oraz wspomagające i alternatywne sposoby komunikacji, środki i formaty, łącznie z dostępną technologią informacyjną i komunikacyjną”. Język w Konwencji „odnosi się zarówno do języka mówionego, jak i migowego oraz innych form przekazu niewerbalnego”⁴. W artykule 9 mówiącym o umożliwieniu osobom niepełnosprawnym samodzielnego życia i pełnego uczestnictwa we wszystkich sferach życia, „Państwa-Strony podejmą stosowne kroki celem zapewnienia osobom niepełnosprawnym dostępu, na równych zasadach z innymi obywatelami, do środowiska fizycznego, transportu, informacji i komunikacji międzyludzkiej, w tym technologii i systemów komunikacyjnych i informacyjnych, oraz do innych udogodnień i usług oferowanych całemu społeczeństwu, zarówno w środowiskach miejskich, jak i wiejskich”⁵. Te działania, włącznie z rozpoznawaniem i usuwaniem przeszkód na drodze do dostępności, będą dotyczyć także użytkowników AAC, którzy szczególnie potrzebują pomocy w postaci urządzeń niskiej i wysokiej technologii, umożliwiających im komunikację z otoczeniem. Artykuł 21 dotyczący wolności ekspresji i wyrażania poglądów oraz dostępu do informacji mówi, iż „Państwa-Strony podejmą wszelkie właściwe działania umożliwiające osobom niepełnosprawnym egzekwowanie swoich praw do wolności słowa i wyrażania poglądów, w tym swobody uzyskiwania, otrzymywania i rozpowszechniania informacji i idei na równych zasadach z innymi członkami społeczeństwa, za pomocą wszelkich środków komunikacji międzyludzkiej, 
określonych w artykule niniejszej Konwencji, w tym poprzez: (…) (b) Akceptowanie i umożliwienie korzystania w sytuacjach oficjalnych z języka migowego, pisma Braille’a, wspomagających i alternatywnych sposobów komunikacji oraz wszelkich innych środków, sposobów i formatów komunikacji wybranych przez osoby niepełnosprawne⁶. W Konwencji jest także mowa o prawie do edukacji osób z niepełnosprawnością w dowolnie wybranej placówce. Należy podkreślić, że zapisy Konwencji ratyfikowanej w Polsce we wrześniu 2012 roku są ważniejsze od ustaw i rozporządzeń stanowionych w Polsce. Stąd w ostatnich latach można zauważyć uwzględnianie założeń Konwencji także w prawie oświatowym.

Rozporządzenia Ministerstwa Edukacji Narodowej w sprawie AAC

Mówiąc o szczegółowych zapisach rozporządzeń Ministerstwa Edukacji Narodowej dotyczących AAC, należy pamiętać, że już w pierwszych punktach ustawy Prawo oświatowe, w art. 1 pkt 5 nakłada się na nauczycieli obowiązek dostosowania treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej; w pkt 6 – możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną, niedostosowaną społecznie i zagrożoną niedostosowaniem społecznym, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami; a w pkt 7 – opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych⁷. Nakłada to na nas obowiązek, w planowaniu edukacji użytkowników AAC, uwzględniania ich specyficznych potrzeb, także w zakresie komunikacji.

Najnowsze rozporządzenia MEN zawierają wiele zaleceń odnoszących się do AAC. Szczególnie w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 lutego 2017 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej w załącznikach dotyczących podstawy programowej dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym w szkole podstawowej i przysposabiającej do pracy znaleźć można wiele standardów pracy z uczniami z poważnymi problemami w porozumiewaniu się. 

Podstawa programowa dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym (załącznik nr 3 do rozporządzenia) uwzględnia najnowszą wiedzę merytoryczną i metodyczną dotyczącą wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się. W każdej części podstawy programowej zawarte są także szczegółowe zapisy dotyczące AAC. Między innymi w celach kształcenia: „ważne jest, aby uczeń mógł porozumiewać się z otoczeniem w najpełniejszy sposób, werbalnie lub pozawerbalnie z wykorzystaniem znanych sposobów porozumiewania się (także wspomagających i alternatywnych metod komunikacji – AAC)”⁸, w zadaniach szkoły, do których należy: rozwijanie motywacji do porozumiewania się z drugą osobą (rówieśnikiem, dorosłym), komunikowania potrzeb i stanów emocjonalnych za pomocą mowy lub wspomagających bądź alternatywnych metod komunikacji, wspieranie rozwoju komunikacji na każdych zajęciach i we wszystkich sytuacjach szkolnych i pozaszkolnych; wykorzystywanie naturalnych sytuacji życia codziennego do nauki rozumienia oraz nabywania języka (przyswajania i uczenia się) i rozwijania umiejętności komunikacyjnych uczniów, w tym także umiejętności czytania i pisania w dostępnej modalności, jak i zdobywania elementarnych umiejętności matematycznych, przydatnych w codziennym życiu; korzystanie z technologii informacyjnej i komunikacyjnej, z uwzględnieniem urządzeń i programów specjalistycznych, zwłaszcza umożliwiających lub ułatwiających komunikowanie się⁹.

Wśród przedmiotów szkoły podstawowej i przysposabiającej do pracy dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w roku szkolnym 2017/2018 pojawił się nowy przedmiot pt. „Zajęcia rozwijające komunikowanie się”, które powinny służyć nabywaniu języka i umiejętności porozumiewania się w bliskim i dalszym środowisku w mowie, w piśmie i w każdy możliwy dla ucznia sposób, także z zastosowaniem wspomagających i alternatywnych metod komunikacji – AAC¹⁰.

Podstawa programowa nakłada na nauczycieli obowiązek przygotowywania pomocy wspierających komunikację: „Dla każdego ucznia komunikującego się werbalnie, ale niezrozumiałego poza kontekstem oraz dla każdego ucznia niekomunikującego się werbalnie zespół winien opracować indywidualny system komunikacji, w tym zestaw pomocy do komunikowania. Powinien on być dostępny na wszystkich zajęciach w szkole, w domu i w środowisku otwartym. Nauczyciele tworzą indywidualne pomoce z udziałem ucznia, pamiętając przy tym, że komunikacja jest procesem otwartym i baza pojęciowa ucznia rozwija się wraz z wiekiem i czasem nauki. Zestaw pomocy do komunikowania się powinien być zatem rozwojowy i odpowiadać indywidualnym potrzebom i możliwościom ucznia”¹¹.

Treści zawarte w ww. podstawie dotyczą także uczniów tzw. niemówiących: pkt 1 – przyswajanie języka i doskonalenie rozwoju mowy; pkt 2 – uczenie się porozumiewania się w formie dialogu; poznawanie zasad prowadzenia rozmowy; 
pkt 3 – wdrażanie do komunikowania się z zastosowaniem wspomagających i alternatywnych metod komunikacji – AAC: gesty, mimika, zdjęcia, obrazy, znaki przestrzenno-dotykowe, symbole, pismo, urządzenia i oprogramowanie wspomagające komunikację (dla uczniów niekomunikujących się werbalnie lub ze znacznymi ograniczeniami w tym zakresie); pkt 4 – udział w wydarzeniach klasowych i szkolnych, także z zastosowaniem urządzeń głosowych – prostych komunikatorów, urządzeń wysokiej technologii¹².

Olbrzymią nowością i wartością tej podstawy jest zwrócenie szczególnej uwagi na to, że nauka komunikacji musi odbywać się na wszystkich zajęciach, nie tylko rewalidacyjnych, oraz powinna uwzględniać okazje do rozmowy w sytuacjach pozalekcyjnychi pozaszkolnych, tylko wtedy wychowa się aktywnych i niezależnych komunikacyjnie dorosłych.

W podstawie programowej szkoły przysposabiającej do pracy (załącznik nr 5) zwraca się uwagę na doskonalenie umiejętności komunikowania się. „Uczeń powinien mieć możliwość doświadczania komunikowania się z różnymi osobami, także w instytucjach, punktach usługowych, miejscach pracy”¹³.

Obowiązek zawarcia w planie pracy z uczniem z problemami w porozumiewaniu się celów związanych z AAC nakłada na nauczycieli Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowejz dnia 9 sierpnia 2017 roku sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym. Paragraf 6 ust. 1 pkt 2 mówi, iż Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny (IPET) powinien określać zintegrowane działania nauczycieli i specjalistów prowadzących zajęcia z uczniem, a w przypadku ośrodków, także wychowawców grup wychowawczych prowadzących zajęcia z wychowankiem w tym ośrodku, ukierunkowane na poprawę funkcjonowania ucznia, w tym – w zależności od potrzeb – na komunikowanie się ucznia z otoczeniem z użyciem wspomagających i alternatywnych metod komunikacji (AAC), oraz wzmacnianie jego uczestnictwa w życiu przedszkolnym lub szkolnym¹⁴. Rozporządzenie zwraca uwagę w paragrafie 6 ust. 2 na to, iż zajęcia rewalidacyjne powinny w szczególności rozwijać umiejętności komunikacyjne, przez: 

• naukę orientacji przestrzennej i poruszania się oraz naukę systemu Braille’a lub innych alternatywnych metod komunikacji – w przypadku ucznia niewidomego; 
• naukę języka migowego lub innych sposobów komunikowania się, w szczególności wspomagających i alternatywnych metod komunikacji (AAC) – w przypadku ucznia niepełnosprawnego z zaburzeniami mowy lub jej brakiem;
• zajęcia rozwijające umiejętności społeczne, w tym umiejętności komunikacyjne – w przypadku ucznia z autyzmem, w tym z zespołem Aspergera¹⁵.

W nowych orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego wydawanych na mocy Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 września 2017 roku w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych, w nowych wnioskach w paragrafie 6 ust. 1 pkt 9 znalazło się miejsce na informacje o stosowanych metodach komunikowania się – w przypadku gdy dziecko lub uczeń wymaga wspomagających lub alternatywnych metod komunikacji (AAC) lub nie posługuje się językiem polskim w stopniu komunikatywnym¹⁶.

Stosowanie AAC w edukacji w całym cyklu kształcenia

Cytowane przeze mnie zmiany w prawie oświatowym dają dużą nadzieję na jeszcze bardziej zindywidualizowane podejście i znaczące podniesienie poziomu pracy z uczniami ze złożonymi potrzebami edukacyjnymi, a co za tym idzie podniesienie wiedzy na temat specyficznych potrzeb użytkowników AAC i jakości ich życia.

Jednak mimo tak szczegółowych zapisów prawnych nadal w niektórych przedszkolach i szkołach w Polsce dzieci i młodzież z poważnymi problemami w porozumiewaniu się nie otrzymują niezbędnej i gwarantowanej im przez prawo pomocy. Mamy jednak nadzieję, na kolejne, jeszcze bardziej dopracowane i sprecyzowane zmiany przepisów dotyczące standardów AAC w edukacji przedszkolnej i szkolnej uczniów z problemami w komunikacji z normą lub z lekką niepełnosprawnością intelektualną, które umożliwią to, by  każde zajęcia w przedszkolu lub w szkole stały się okazją do aktywnego uczestnictwa użytkowników AAC. 