Zachowania trudne, czy zachowania niepożądane w potocznym rozumieniu często definiowane są jako zachowania o charakterze agresji. Są one ukierunkowane na innych, kiedy dziecko niszczy przedmioty w swoim otoczeniu, bije, uderza innych uczniów, używa wulgaryzmów w stosunku do kolegów, krzyczy, piszczy, szczypie innych, czy mają charakter autoagresji, jeśli niszczycielskie zapędy skierowane są na samo dziecko. Są to zachowania, które z uwagi na swoją formę mogą powodować zagrożenie bezpieczeństwa zarówno osób w otoczeniu, jak i osób angażujących się w samo zachowanie. Często mówiąc o dziecku (nie)grzecznym, mamy obraz dziecka-ucznia, który nie chce podporządkować się osobom dorosłym, jest nieposłuszny, dezorganizuje proces kształcenia, najogólniej sprawia kłopoty. Zaangażowanie się w zachowania trudne może ograniczać funkcjonowanie dziecka w środowisku, uniemożliwiać mu proces nauki, w konsekwencji prowadzić do wykluczenia lub marginalizacji społecznej. Jednak z perspektywy pracy z grupą również takie zachowania, jak nadpobudliwość psychoruchowa, problem z koncentracją uwagi, impulsywność, wybuchy niekontrolowanego gniewu, płaczu, obniżona reaktywność, pokładanie się na innych osobach, ławce itp., mogą dezorganizować proces kształcenia czy ogólnego funkcjonowania dziecka w grupie. W przypadku dzieci z zaburzeniami z autystycznego spektrum często dodatkowo pojawiać się mogą zachowania o charakterze autostymulacji czy stereotypowe sztywne, schematyczne wzorce zachowania, których zmiana skutkuje nagłym gwałtownym wzrostem lęku, niepokoju czy agresji.
Przyczyny występowania problemów
Przyczyny występowania problemów w zachowaniu dziecka mogą być bardzo różnorodne i mieć długą historię. Kontekst zachowań może być środowiskowy, wynikać z różnych zaburzeń rozwoju, może być wyniesiony ze środowiska, w którym dziecko przebywa, wywoływany przez czynniki zewnętrzne, z którymi dziecko sobie nie radzi, konsekwencje lub ich brak, utrwalający pewne, nieprawidłowe wzorce i nawyki. Zachowania mogą się zmieniać na przestrzeni lat. Mogą być typowe dla określonych przedziałów wiekowych i przybierać formę wzorców patologicznych.
W okresie niemowlęctwa rozwiązywanie pierwszych konfliktów może przybierać formy agresji, jednak rozsądne działania rodziców będą stymulować dziecko do „harmonijnego sposobu rozwiązywania konfliktów”, co w dalszym rozwoju wpływa na zmniejszanie złości i agresji (Schaffer, Kipp). Wraz z wiekiem u dzieci zmienia się charakter prezentowanych zachowań niepożądanych od agresji fizycznej do werbalnej, takiej jak przezywanie, skarżenie itp. Jak wykazują badania prowadzone przez Early Child CareResearch Network, już w okresie średniego dzieciństwa zachowania agresywne się zmniejszają u większości dzieci i jest to następstwem rozwijania się zachowań społecznych1.
Na pewne zachowania trudne można spojrzeć jednak z perspektywy neurofizjologicznej i sensomotorycznej, nie tylko związanej z procesami wychowawczymi czy subkulturowymi. Wzrost badań prowadzonych w dziedzinach neurologii, biologii, psychologii czy fizjologii pogłębia wiedzę o mózgu, jego funkcjonowaniu i konsekwencjach dostępnych w sytuacji pewnych nieprawidłowości, gdy działanie układu nerwowego jest zaburzone. Brak niektórych doświadczeń z okresu wczesnego dzieciństwa spowodowanych ograniczeniem dostępu do aktywności potrzebnych do prawidłowego rozwoju może powodować, że mimo pewnych sprawności poznawczych i intelektualnych posiadanych przez dziecko, jego zachowanie skutkuje problemami funkcjonalnymi czy edukacyjnymi.
POLECAMY
Problemy z samoregulacją
W grupie dzieci, u których występują zaburzone procesy pobudzenia i hamowania, będące konsekwencją niedojrzałego układu nerwowego, mogą częściej pojawiać się również problemy z prawidłową samoregulacją, a tym samym z zachowaniem dziecka.
Samoregulacja jest zdolnością do osiągania odpowiedniej homeostazy w organizmie dziecka, która wpływa na jego funkcjonowanie. Odnosi się do sposobu, w jaki autonomiczny układ nerwowy reaguje na stres przez uruchomianie najpierw procesów metabolicznych i zużywanie energii, a następnie procesów kompensacyjnych pozwalających odzyskać równowagę.
W najwcześniejszym okresie, niemowlęcym, procesy samoregulacji sterowane są przez autonomiczny układ nerwowy (AUN) wspomagany przez układ limbiczny (odpowiadający m.in. za regulacje zachowań związanych z emocjami, stanami emocjonalnymi, pamięcią i motywacją) i twór siatkowaty. Dzięki aktywności ruchowej niemowlę angażuje się w czynności samoregulacyjne, takie jak ssanie, odwracanie głowy, zamykanie oczu pozwalające mu „chronić się” przed nadmiarem informacji, z którymi sobie nie radzi.
Wraz z dojrzewaniem układu nerwowego i zdobywaniem kolejnych umiejętności sensomotorycznych dziecko „porządkuje” informacje, które docierają do jego mózgu. Skoordynowanie umiejętności ssania-przełykania-oddychania, selekcjonowanie informacji związanej z rozwojem wybiórczej uwagi, szukanie-monitorowanie wzrokiem otoczenia, utrzymywanie i zmienność stanu pobudzenia adekwatnie do sytuacji, coraz bogatsze umiejętności motoryczne, prowadzi dziecko do drugiego poziomu samoregulacji. Wraz z rozwojem poznawczym dziecka rozwija się kolejny poziom samoregulacji. Dziecko uczy się rozwiązywać problemy dzięki umiejętnościom werbalnym i wewnętrznej organizacji, umożliwiającej planowanie, monitorowanie i organizowanie strategii regulacyjnych zgodnie z potrzebami swojego organizmu. Z neurorozwojowego punktu widzenia procesy samoregulacji sterowane są przez AUN odpowiadający za mobilizowanie organizmu do reakcji walki lub ucieczki w sytuacji potencjalnie zagrażającej organizmowi przez wysyłanie neurohormonów. Ponieważ sytuacja stresu zużywa duże ilości energii, sprawne działanie AUN przywraca równowagę, kiedy zagrożenie zniknęło. Utrzymanie równowagi możliwe jest dzięki współpracy dwóch przeciwstawnych mechanizmów:
- współczulnego układu nerwowy (WUN), który uwalnia adrenalinę i kortyzol, co powoduje przyspieszanie i szybkie działanie,
- przywspółczulnego układu nerwowy (PUN), który uwalnia acetylocholiny i serotoniny, przez co spowalnia reakcje do spoczynku w celu odzyskania energii i równowagi.
Oba układy pracują intensywnie przez cały czas, wydatkując energię niezbędną do utrzymania homeostazy ludzkiego organizmu. Dzięki niej dziecko może funkcjonować prawidłowo w środowisku szkolnym, domowym czy w grupie rówieśniczej. Prawidłowa samoregulacja pozwala mu na dostosowanie poziomu pobudzenia swojego organizmu do określonej sytuacji. Skutkuje to rozwijaniem następujących umiejętności:
- zdolności do osiągania, utrzymywania i zmiany poziomu energii, tak aby móc sprostać wymaganiom zadania lub sytuacji;
- zdolności do monitorowania, oceny i modyfikowania własnych emocji;
- zdolności do podtrzymywania i przenoszenia uwagi w razie potrzeby oraz ignorowania dystraktorów;
- zdolności do rozumienia interakcji społecznych, zaangażowania się w interakcje i utrzymywania ich;
- zdolności do kontaktu z drugim człowiekiem, syntonii emocjonalnej, empatii;
- adekwatnego zachowania, zgodnego z ogólnie przyjętymi kodami społecznymi.
Jeżeli w wyniku nadmiernej eksploatacji organizmu dochodzi do nadwyrężenia systemu nerwowego, u dziecka mogą się pojawić oznaki zaburzeń fizycznych, behawioralnych, związanych z uwagą i pobudzeniem oraz innych aktywności odpieranych jako zachowania zakłócające funkcjonowanie.
W następstwie przeciążenia układu nerwowego wynikającego z zaburzonej regulacji u dziecka można zaobserwować zachowania, takie jak:
- trudności z zasypianiem, wybudzanie się w nocy;
- przesunięty rytm dobowy spania i czuwania;
- niska jakość nastroju po przebudzeniu, trudności i skrajna niechęć do wstawania, negatywizm;
- rozdrażnienie, szybkie wpadanie w złość i frustrację,
- labilność emocjonalna, częste zmiany nastroju;
- nieadekwatne reakcje w wyniku różnych nawet błahych zdarzeń, trudności z uspokojeniem dziecka, kłopoty ze skupieniem uwagi, brak reakcji na polecenia i komunikaty kierowane do dziecka;
- złość, agresja, oznaki sm...
