Ocena efektywności porozumiewania się – skala umiejętności komunikacyjnych z zakresu komunikacji wspomagającej i alternatywnej AAC

W zależności od wyników badań uzupełniających (np. psychologicznych, pedagogicznych, neurologicznych, audiologicznych, ortodontycznych, foniatrycznych) dokonuje się oceny jakościowo-ilościowej zachowań językowych. 
W komunikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC, augmentative and alternative communication) nie osiągnięto jeszcze konsensusu dotyczącego stosowanych procedur oceny oraz najlepszego sposobu jej przeprowadzania. Procedury oceny komunikacji alternatywnej znacznie różnią się w zależności od stosującej je placówki. Taka sytuacja powoduje rozbieżne wyniki prowadzonych diagnoz. Niektórzy specjaliści dokonują oceny, wypróbowując z osobami niepełnosprawnymi różne systemy wspomagające oraz urządzenia wysokiej technologii. Inne zespoły specjalistów przed zastosowaniem systemów komunikacji alternatywnej drobiazgowo oceniają wszystkie aspekty zdolności danej osoby (Błeszyński 2006, s. 138).
 

Brak usystematyzowanych procedur oceny AAC rodzi wiele trudności. Odpowiedzią na nie jest uzupełniona i doprecyzowana skala umożliwiająca wyznaczanie bieżących komunikacyjnych celów i planowanie ich realizacji.
Sprawdź, jak się porozumiewam. Ocena efektywności porozumiewania się dzieci niemówiących wraz z propozycjami strategii terapeutycznych ukazała się dwukrotnie w wydaniu książkowym (Grycman 2015 – wyd. 1 w 2009 r.). 
Na potrzeby niniejszej publikacji uzupełniono ocenę w zakresie przekazu informacji, budowania wypowiedzi, funkcjonalnego współgrania z rozmówcą, ogólnego nastawienia i motywacji do komunikacji. 
Klasyfikacja niektórych poziomów została doprecyzowana, by lepiej rozróżniać kompetencje komunikacyjne dotyczące obserwowanego poziomu. W tabeli 1 zostały uzupełnione także cele oddziaływań AAC dla poszczególnych etapów porozumiewania się. 
Rodzice, terapeuci i nauczyciele potrzebują skali odniesienia, by określić aktualne umiejętności komunikacyjne dziecka. 
 

Określenie wyjściowego poziomu kompetencji komunikacyjnych dziecka daje szansę na precyzyjne planowanie pierwszych kroków w procesie budowania strategii wspomagających. 
Cele dobrane do opisanego poziomu kompetencji komunikacyjnych dziecka pozwalają zaplanować odpowiednie strategie służące ich realizacji.
Terapeuci i rodzice potrzebują wyobrażenia sobie komunikacyjnych umiejętności dziecka w perspektywie rozwojowej jako zbioru umiejętności nabywanych w tym procesie.
Określenie pozycji startowej pozwala zidentyfikować kompetencje komunikacyjne użytkownika. W zakresie umiejętności przekazywania informacji obserwujemy skuteczność i treść wysyłanych komunikatów. Ważny jest zakres tematyczny, którym dziecko operuje, oraz zrozumienie przez komunikacyjnego partnera jego przekazu. 
W obszarze budowania wypowiedzi opisujemy umiejętność stosowania wypowiedzi jedno- lub kilkuelementowych oraz zdolność do formowania zdań gramatycznie poprawnych. Użytkownik AAC2 może pomijać elementy budowy zdania lub nie uwzględniać niektórych słów, stosować ich niewłaściwą odmianę, a także popełniać błędy dotyczące szyku wyrazów w zdaniu. 
Funkcjonalne współgranie z rozmówcą oznacza umiejętność zamiany ról mówiącego i słuchającego. W tym zakresie mogą pojawiać się różne trudności. Użytkownik może przyjąć rolę mówiącego i rozpoczynając monolog, nie zwracać uwagi na partnera, a także nie czekać na jego odpowiedź. Kompetencje użytkownika, wiek rozmówców i tematy rozmów warunkują stopień równowagi między nadawcą a odbiorcą komunikatu. Użytkownik może przyjąć rolę biernego słuchacza, który nie tworzy ani nie używa żadnych spontanicznych komunikatów, a każda jego wypowiedź musi być poprzedzona aktywizacją ze strony partnera komunikacyjnego. Brak gotowości do relacji komunikacyjnej oraz umiejętności w zakresie jej inicjowania bądź podtrzymywania sprawia, że osoba niemówiąca rzadko występuje w roli inicjatora kontaktu. Dość często potrafi jedynie odpowiadać na zadane pytania. Uaktywnia się, gdy partner tego oczekuje. 
Ogólne nastawienie i motywacja do komunikacji wpływają na indywidualne pragnienia, by komunikować się z innymi w codziennych sytuacjach. Motywacja jest kluczowa, by uzyskiwać zmianę. To ona daje napęd do działania oraz energię zachowaniu. Wyraża się w chęci do wzięcia udziału w interakcji komunikacyjnej. Im bardziej użytkownik jest wytrwały i stara się osiągnąć komunikacyjny sukces, tym większa szansa na rozwój systemu AAC3. Jeżeli motywacja jest niska, użytkownicy przytłoczeni oczekiwaniami i wymaganiami, którym nie są w stanie sprostać, rezygnują z aktywności komunikacyjnych. Niska motywacja często bywa wynikiem wielu wcześniejszych niepowodzeń komunikacyjnych, a także utrwalonych wieloletnich, biernych sposobów funkcjonowania.
 

Osoby ze złożonymi trudnościami w porozumiewaniu się wymagają wielu pozytywnych i udanych komunikacyjnych doświadczeń, by budować motywację do osiągnięcia wyższej komunikacyjnej kompetencji.
Zaprezentowana poniżej skala obserwacyjna obejmuje szeroki zakres – od wykazywania nadmiernej motywacji, przez ostrożność czy wahanie, aż po całkowity brak zainteresowania rozmową. Jeśli użytkownik wydaje się niechętny, by uczestniczyć w interakcji komunikacyjnej, a partner musi podejmować szczególne starania, by zdobyć czy utrzymać jego uwagę, to wówczas należy to odnotować i podjąć stosowne oddziaływania. Osobom wyłączonym, biernym, rzadko inicjującym interakcje i odpowiadającym, mało zainteresowanym światem, przedmiotami i ludźmi trzeba pomóc, by stały się bardziej aktywnymi partnerami rozmowy. Także natarczywość lub nadmierna chęć do porozumienia może utrudniać zamierzoną i celową komunikację z innymi osobami. 
Skala od 0 do 5 umożliwia określenie aktualnych kompetencji komunikacyjnych w każdym z wyżej opisanych obszarów. Poziom 5. oznacza umiejętność opanowaną w wysokim stopniu, bez zauważalnych braków czy problemów; 4 – umiarkowane problemy, zauważalne jedynie dla wnikliwego słuchacza czy profesjonalisty; 3 – występowanie problemów, do których rozwiązania słuchający może potrzebować specjalnej pomocy; 2 – poważne problemy lub ograniczoną umiejętność; 1 – prawie zupełny brak umiejętności, natomiast 0 – niewystępowanie danej umiejętności w ogóle. 
Użytkownik może wykazywać np. dużo wyższą motywację do porozumiewania się niż pozwalają mu na to możliwości przekazu pod względem treści. Może nie dysponować pomocami AAC, które umożliwiłyby mu przekazywanie treści. Innym razem jego przekaz informacji może zawierać ograniczoną liczbę znaków manualnych i/lub graficznych, wokalizacji czy zachowań z ciała, które wykorzystuje do sygnalizowania określonej intencji i mimo tych utrudnień użytkownik będzie próbował je przekazywać. Użytkownicy potrzebują wielu doświadczeń, by doskonalić sposoby współdziałania z partnerem
komunikacyjnym.
Wyniki w skali od 0 do 1 określają niską skuteczność, od 2 do 3 – umiarkowaną skuteczność, a od 4 do 5 – wysoką skuteczność porozumiewania się. 
Planowanie oddziaływań wymaga analizy, czy użytkownik opanował większość umiejętności z poprzedniego poziomu i umie je zastosować w praktyce. 
Kompetencje opisane w danym obszarze nie muszą występować u użytkownika jednocześnie. Ważne jest utrwalanie kluczowych umiejętności z poziomu wcześniejszego w wielu codziennych sytuacjach. 
Niezbędne jest określenie i opisanie modalności, która jest dominującą formą przekazu. Opanowane przez użytkownika kompetencje, np. umiejętność proszenia o kontynuację lub zakończenie aktywności, zwracanie się o pomoc w najbardziej akceptowany i zrozumiały społecznie sposób, warto odnotować wraz z opisem sytuacji, w której one występują. 
Skala obrazuje, jakie umiejętności osoba powinna opanować, by mogła się skutecznie porozumiewać. Wyodrębnienie ich w trakcie codziennych sytuacji pozwala planować strategie AAC4 opierając się na aktywnych modelach5 oraz zachowaniach docelowych użytkownika i jego komunikacyjnego partnera. Uaktualnianie pomocy AAC umożliwia progres tych umiejętności. Cele określone dla każdego z poziomów zakładają nabywanie doświadczeń komunikacyjnych najpierw z jednym partnerem, by w efekcie porozumiewać się ze znanymi i nieznanymi osobami we wszystkich możliwych środowiskach. Takie opracowanie oraz identyfikacja celów pozwalają planować oddziaływania terapeutyczne. 
System porozumiewania się jest wieloskładnikowy i często niejednorodny. Składa się z wielu komponentów, np. gestów, słów, znaków i symboli zawartych w różnych pomocach wspomagających porozumiewanie się, co dodatkowo utrudnia użytkownikowi nabywanie kompetencji komunikacyjnych.
Skala pozwala odnieść się do aktualnego poziomu umiejętności i planować kolejne oddziaływania. W obszarze działań wspierających porozumiewanie się porządkuje myślenie o rozwijających się nowych sposobach komunikacji. 
Dostrzeżenie umiejętności użytkownika przez obszary i poziomy wyodrębnione w skali umożliwia formułowanie celów bieżących i planowanie rozwoju kompetencji komunikacyjnych w długofalowej perspektywie.
Poniższa skala jest narzędziem do bezpośredniego zastosowania w dokumentowaniu oddziaływań wspierających ten rozwój. Pozwala określić aktualny poziom kompetencji użytkownika, zaplanować pierwsze oddziaływania, a także projektować proces zmiany.