Zastosowanie Podejścia Skoncentrowanego na Rozwiązaniach w pracy z dziećmi i młodzieżą ze spektrum zaburzeń autystycznych

Podejście Skoncentrowane na Rozwiązaniach (Solution Focused Approach) jest określonym sposobem postrzegania samego człowieka, natury jego problemów, możliwości zmiany oraz najbardziej użytecznych sposobów pomagania ludziom w jej osiągnięciu. Jest to podejście radykalne oparte na konwersacji, która zakłada możliwość skutecznej pracy nad zmianą bez potrzeby analizy natury problemu, którego doświadcza klient. Zakłada ono, że klient jest ekspertem w kontekście dokonania zmiany, w procesie pomocowym. Idea PSR bazuje na dwóch założeniach: 

• znaczeniu przypisywanemu budowaniu obrazu rozwiązań, które są domeną tzw. preferowanej przyszłości klienta;
• przekonaniu, że klienci posiadają wystarczające zasoby, żeby obraz ten urzeczywistnić w swojej przyszłości, czyli osiągnąć zakładane cele, rozwiązać problem. 

Twórcy tego modelu to Steve de Shazer i Insoo Kim Berg, którzy wraz ze swoimi współpracownikami od końca lat 70. ubiegłego wieku rozwijali go w ramach Centrum Terapii Krótkoterminowej w Milwaukee w Stanach Zjednoczonych. W swoim podejściu nawiązywali do dorobku M.H. Ericsona oraz metod pracy stosowanych w Mental Research Institute w Palo Alto. Metoda „Dam Radę” została opracowana w latach 90. XX w. i wywodzi się z Finlandii. Jej twórcą jest Ben Furman, który razem z Tapani Aholą założył w 1985 r. Helsiński Instytut Terapii Krótkoterminowej (Helisinki Brief Therapy Institute) i prowadził działalność edukacyjną. Program „Dam Radę” był początkowo praktycznym narzędziem, zbiorem użytecznych zasad, jak konstruktywnie radzić sobie z problemami dzieci w wieku przedszkolnym. Był to zbiór pomysłów, które z powodzeniem stosowano i weryfikowano w pracy z dziećmi i ich rodzinami. Tak stopniowo powstał opis 15 kroków metody „Dam Radę”, stanowiących pewien proces postępowania. Praca z dzieckiem oparta jest na strukturze 15 kroków, w której wspomagamy dziecko w przezwyciężaniu trudności czy różnego rodzaju problemów natury psychologicznej. Metoda ta ma na celu pomaganie dzieciom w uczeniu się nowych umiejętności i jest praktycznym narzędziem do wychowania skoncentrowanego na rozwiązaniach, do wykorzystania przez nauczycieli, pedagogów, psychologów, pracowników socjalnych, terapeutów.
 

Program „Dam Radę” to praktyczna metoda pomagania dzieciom w uczeniu się umiejętności przezwyciężania problemów emocjonalnych i behawioralnych z pomocą rodziny, przyjaciół i innych bliskich im osób. Powstała z myślą o dzieciach w wieku od trzech do dwunastu lat, lecz jej zasady są również odpowiednie do nastolatków, a nawet dorosłych. W moim przypadku metodę tę wykorzystałam w praktyce do pracy z dziećmi i nastolatkami z ASD (autism spectrum disorder). 
ASD to zbiór cech uznawany dzisiaj za zespół Aspergera, a został zauważony przez Hansa Aspergera w 1944 r. Zwrócił on uwagę, że niektóre dzieci na wczesnym etapie rozwoju mają dobrze rozwiniętą mowę i zdolności poznawcze, jednak wykazują zaburzenia w rozwoju motorycznym i społecznym. W swojej pracy zawodowej mam możliwość prowadzenia zajęć rewalidacyjnych z uczniami z zespołem Aspergera oraz z tymi, u których został zdiagnozowany autyzm. Są to dwie zupełnie różne płaszczyzny w pracy pedagoga – specjalisty.
Osoby z zespołem Aspergera wykazują dużo lepiej rozwinięte zdolności poznawcze oraz umiejętności językowe niż osoby z cechami autystycznymi. Ich potencjał intelektualny ułatwia terapię i radzenie sobie z codziennymi obowiązkami. Zespół Aspergera cechują problemy z akceptacją zmian, ograniczoną elastycznością myślenia, obsesyjną koncentracją na określonych zainteresowaniach. Osoby z zespołem Aspergera wykazują lepszą adaptację społeczną niż osoby ze zdiagnozowanym autyzmem. W życiu dorosłym osoby z zespołem Aspergera uchodzą często za odmieńców – dziwaków czy ekscentryków. Dzieci dotkniętych tym zespołem jest bardzo dużo. Problem tkwi w tym, że ten zespół chorobowy jest diagnozowany przez lekarzy niezwykle rzadko. Zespół Aspergera definiuje się jako grupę całościowych zaburzeń rozwojowych, występujących zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Często wysoki poziom intelektualny czy w normie sprawia, że rozpoznanie zaburzenia – najczęściej w związku z narastającymi problemami wychowawczymi – następuje późno albo jest ono nieprawidłowe. Oznacza to, że osoby z zespołem Aspergera, mimo normalnej lub czasem ponadprzeciętnej inteligencji, mają trudności m.in. z komunikacją, przyjmowaniem perspektywy innych osób, regulacją własnego zachowania opartą na reakcjach otoczenia. Dla bardzo zróżnicowanej grupy osób z zespołem Aspergera wspólną cechą jest występowanie zaburzeń w zakresie komunikacji społecznej, wzorców zachowań, a także nadmierne przywiązywanie się do schematów zachowań, sztywność w ich stosowaniu oraz powtarzalność w działaniu. Osoby z zespołem Aspergera zdobywają wiedzę na temat świata, otaczającej rzeczywistości, ale nie tego, jak w niej funkcjonować. Dzieci i młodzież z zespołem Aspergera mają największą trudność z wykorzystaniem posiadanej wiedzy i umiejętności w zmieniających się warunkach, a przede wszystkim w sytuacjach społecznych. Metoda „Dam Radę” stała się dla mnie doskonałym narzędziem do wykorzystania w pracy z dziećmi i młodzieżą z ASD. Dorośli najczęściej spostrzegają problemy dzieci jako symptomy głębszych zaburzeń, które należy leczyć, podczas gdy dzieci uważają problem za wynik braku umiejętności, których potrzebują się nauczyć. Metoda ta podchodzi do tego zagadnienia z perspektywy dziecka i ma za zadanie zachęcić młodego człowieka do zdobycia umiejętności, których potrzebuje, by przezwyciężyć swoje problemy, i pomóc mu to osiągnąć. Metoda ta w swoim założeniu angażuje we wsparcie dziecka także jego najbliższych, przyjaciół i szkołę – wywierając w ten sposób wpływ nie tyko na nie, ale także na całe jego otoczenie i sieć kontaktów społecznych. Metoda „Dam Radę” sprawdza się w szerokim spektrum problemów. Dowiodła swojej użyteczności w przypadku lęków, niewłaściwego zachowania, zaburzeń koncentracji, złych nawyków, napadów złości, problemów z jedzeniem lub snem, korzystania z toalety itp. Dzięki założeniom metody „Dam Radę” dzieci i młodzież otrzymują możliwość uzyskania kontroli nad własnym życiem, co pozwala na złagodzenie symptomów poważniejszych zaburzeń psychicznych, np. zespołu zaburzeń uwagi, autyzmu, całościowego zaburzenia rozwoju, depresji, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego, nadpobudliwości i napadów złości. Można powiedzieć, że metoda „Dam Radę”, jest użyteczna w przypadku każdego problemu, który można rozwiązać lub złagodzić, pomagając młodemu człowiekowi nauczyć się określonej umiejętności (Furman 2011, s. 16).

Praca z każdym dzieckiem, również z ASD, należy do specyficznej kategorii pracy z klientem, który nie lubi mówić o swoich problemach. Najczęściej obecność młodego człowieka w gabinecie terapeuty spowodowana jest problemami, jakie mają z dziećmi rodzice lub opiekunowie. Dziecko jako klient znajduje się w relacji goszczenia – nie ma motywacji do zmiany, a już tym bardziej świadomości problemu. W pracy z młodymi ludźmi najważniejsze są relacje, jakie zbudujemy, oraz te relacje, które mają z innymi osobami. Podczas swojej pracy staram się je odbudować, będąc uważną i nie zakładać żadnego planu na początku.
Tak jak wspominałam, często wykorzystuję w swojej pracy terapeuty metodę „Dam Radę”. Pozwolę sobie opisać dwa przykłady własnych doświadczeń pracy z dzieckiem z ASD z wykorzystaniem tej metody.
Marta, lat 12, ma zdiagnozowane ASD, rodzice zgłosili problem z obgryzaniem paznokci. Rodzice nie mają pomysłu na rozwiązanie problemu. Nie pomagają rozmowy, środki kosmetyczne używane na paznokcie. Mama dziewczynki jest z zawodu kosmetologiem, a ojciec pracownikiem biurowym. Po wspólnej rozmowie z rodzicami tzw. „poza problemem” – starałam się zebrać jak najwięcej informacji o Marcie, o tym, jak funkcjonują jako rodzina – wsłuchując się uważnie w przekaz rodziców. Marta zdaniem rodziców nie była zainteresowana współpracą z terapeutą. Nawyk obgryzania paznokci nie stanowił dla niej problemu na miarę konsultacji go z obcą osobą. Rozmowa z Martą to kolejna sesja, podczas której budowałyśmy relacje. Dziewczynka opowiadała o sobie, o swoich zainteresowaniach – pasjach, o szkole. Określiła też swój problem związany z obgryzaniem paznokci. Z kontekstu wypowiedzi dało się dostrzec, iż jeden z elementów wywołujących napięcie u Marty – efektem, czego było obgryzanie paznokci, był stosunek wychowawczyni oraz dyrektora do Marty klasy. W sposób negatywny interpretowała ona reakcje i wypowiedzi pedagogów. W stosunku do klasy czuła brak akceptacji. W kontekście oczekiwanej zmiany Marta ustaliła, że nie będzie miała problemów z krytyką w szkole, będzie ładnie wyglądać, a jej samopoczucie się poprawi. Nie będzie czuła odrzucenia ze strony rówieśników. Będzie zadowolona. Każdy element oczekiwanej zmiany został przeze mnie przepracowany i omówiony za pomocą pytań relacyjnych typu: Po czym poznasz, że jesteś akceptowana przez rówieśników? Po czym twoja koleżanka pozna,
że czujesz się zadowolona? Marta nadała projektowi nazwę „Operacja piękność”. Patronem projektu został „Lakier do paznokci”. Marta wyznaczyła swoich pomocników, którymi zostali rodzice – mama odpowiadała za pielęgnację paznokci, tata za stosowanie hasła „lakier do paznokci” – w sytuacji, kiedy zauważy, iż Marta obgryza paznokcie. Kolejnym pomocnikiem Marty został brat, który podobnie jak koleżanka z klasy Ewa oraz przyjaciółka Beata „poznał” patrona projektu „Lakier do paznokci” i podobnie jak tata i one wypowiadał hasło patrona „lakier do paznokci” – kiedy zauważył, że Marta obgryza paznokcie. O projekcie „Operacja piękność” została poinformowana również wychowawczyni Marty. Dziewczynka przedstawiła wychowawczyni założenia i cel projektu oraz określiła swoje oczekiwania względem wsparcia jej przez nauczycielkę. Następnie Marta zaplanowała spotkanie z „pomocnikami” w domu. Wszystkich jeszcze raz poinformowała o projekcie „Operacja piękność” oraz przedstawiła cel projektu, jego nazwę, patrona oraz określiła swoje oczekiwania względem pomocy ze strony „pomocników”. Na skali od 0 do 10, która jest podstawowym narzędziem stosowanym w PSR, Marta określiła swoje samopoczucie na początku projektu na poziomie trzecim. Marta określiła, że kiedy osiągnie poziom czwarty – który szczegółowo opisała, będzie czuła zmianę. Końcowy poziom zmiany to poziom szósty – na skali od 0 do 10. Problem obgryzania paznokci został zamieniony w procesie terapii na naukę umiejętności dbania o paznokcie. Na pytanie relacyjne: „Kiedy twoi pomocnicy poznają, że przestałaś obgryzać paznokcie?” – odpowiedziała: „Kiedy będą bezrobotni”. Na pytanie relacyjne: „Kiedy, Marto, poczujesz zmianę?”, odpowiedziała: 
„…w sytuacji, kiedy będę wierzyć w siebie, będę miała kontrolę nad obgryzaniem paznokci, w sytuacjach stresowych będę sobie radziła…”. To wszystko Marta zaplanowała na poziom szósty, który został wyznaczony jako oczekiwany poziom końcowej zmiany. Do naszej pracy terapeutycznej w obrębie stresu została „zaproszona” samodzielnie wykonana przez Martę rodzina kolorowych „gniotków”. Podczas pracy na kolejnych sesjach z Martą uruchamiane były różne narzędzia terapeutyczne, np. „tajemnicza skrzynka”, w której dziewczynka umieszczała „sytuacje stresujące”, czyli kartkę, na której zawarty został opis napięcia oraz opis tego, jak Marta poradziła sobie w tej sytuacji. Dla sytuacji, kiedy Marta czuła niepokój, np. podczas kłótni rodziców, zostało ustalone hasło „pingwinek”, które było sygnałem dla rodziców, że należy zmienić ton rozmowy. Zostały aktywowane metody relaksacji. Podsumowaniem projektu miała być impreza, podczas której wszystkie wybrane przez Martę osoby miały wspólnie z nią świętować sukces. Dziewczynka skrupulatnie zaplanowała jej przebieg. O planowanych działaniach zostali poinformowani bliscy Marty. Projekt „Operacja piękność” zakończył się po 5 tygodniach. Oczekiwana zmiana na poziomie szóstym została osiągnięta w trakcie siedmiu sesji, w tym dwie sesje odbyły się z rodzicami. Projekt zakończył się świętowaniem, tak jak zaplanowała to Marta. Po zakończeniu projektu „Operacja piękność” została ona ekspertem w kolejnym przedsięwzięciu, w którym uczyła swoją koleżankę z klasy umiejętności dbania o paznokcie. 
Bartek, lat 7, ma zdiagnozowane ASD po tym, jak rodzice zgłosili problem z jego agresywnymi napadami złości podczas zajęć w szkole. Rodzice po kilku sytuacjach w szkole, w wyniku których interwencyjnie byli zobowiązani do zabrania Bartka ze szkoły, poczuli bezradność wobec zachowania syna. W rozmowie „poza problemem” dowiedziałam się, iż Bartek – podobnie jak jego siostra – jest dzieckiem adoptowanym i po traumatycznych przejściach. Zdaniem rodziców chłopiec w domu zachowuje się w sposób zgoła odmienny od tego, jaki zgłaszają pedagodzy. Zachowanie Bartka w szkole zagraża bezpieczeństwu innych dzieci, nauczycieli i samego Bartka. Chłopiec doświadcza napadów agresji, podczas których ubliża, wyzywa, rzuca przedmiotami i trudno zapanować nad zachowaniem chłopca. W pracy terapeutycznej z chłopcem postanowiłam również zastosować metodę „Dam Radę”, w której problem z panowaniem nad złością został zamieniony na umiejętność poradzenia sobie z nią. Bartek nazwał projekt „Piłka”. Za patrona projektu wybrał „Supermena”. Do realizacji projektu wybrani zostali pomocnicy. Wspólnie z Bartkiem stworzyliśmy plan realizacji projektu. Omówiliśmy korzyści, jakie chłopiec będzie miał, kiedy nauczy się panować nad złością. Ustalony został przebieg uroczystości, która będzie podsumowaniem projektu. Do pracy z Bartkiem jako pomocnicy zaproszeni zostali, obok rodziców, koledzy i koleżanki z klasy oraz wychowawczyni. Zaangażowani zostali też dziadkowie Bartka, którzy przez mamę przekazywali informację, iż dostrzegają pozytywne zmiany, jakie zachodzą w zachowaniu wnuka. Praca terapeutyczna z Bartkiem trwała ponad 6 miesięcy – przy zaangażowaniu szkoły i ścisłej współpracy z rodzicami. Bartek po zakończeniu projektu „Piłka” stał się klasowym „liderem spokoju” i dawał przykład, jak należy zachować się w sytuacjach, w których pojawiała się złość. 
Przedstawione przeze mnie opisy procesów terapeutycznych są oczywiście bardzo zawężone i mają na celu zaprezentowanie zarysu oraz idei metody „Dam Radę”. Najważniejszą zaletą metody „Dam Radę” jest fakt, iż mimo tego że dzieci ogólnie unikają rozmów o swoich umiejętnościach, to chętnie uczą się nowych, stając się specjalistami. Metoda „Dam Radę” w sposób naturalny angażuje rodziców oraz najbliższe środowisko dziecka w proces zmiany, co jest podstawą do osiągnięcia sukcesu w procesie terapeutycznym. Pragnę podkreślić, iż jest wiele metod wykorzystywanych w pracy terapeutycznej z dziećmi, natomiast za wyborem metody „Dam Radę” przemawia jej uniwersalizm, który polega na tym, iż można ją zastosować w odniesieniu do dzieci neurotypowych, dzieci z ASD, młodzieży, a nawet dorosłych. Uniwersalizm metody „Dam Radę” zawiera się w jej prostocie, może być ona wykorzystywana jako narzędzie pracy przez pedagogów, wychowawców, psychologów, terapeutów, doradców, pracowników społecznych i inne osoby, które chcą pomóc dzieciom w uczeniu się umiejętności przezwyciężania problemów emocjonalnych i behawioralnych. Takie podejście pomaga dzieciom w przezwyciężeniu problemów i nabyciu nowych umiejętności. Jednocześnie uświadamia im, jak ważne jest dla otoczenia i jak znacząco na nie wpływa. Kiedy najbliższe otoczenie dziecka pomaga mu w nauczeniu się ważnych umiejętności, wówczas dziecko samo staje się nauczycielem. Buduje relacje z otoczeniem – most po którym wchodzi do środowiska, w którym żyje nie tylko z poczuciem wspólnoty, akceptacji, szczęścia, ale przede wszystkim zrozumienia – co w przypadku dzieci z ASD jest fundamentem ich prawidłowego funkcjonowania w ich ekosystemie. Moim celem nie jest przedstawienie metody „Dam Radę” jako jedynej i najlepszej, ale jako jednej obok wielu, którą można wybrać i stosować w pracy z dziećmi z ASD, która się sprawdza i przynosi oczekiwane rezultaty, czyli mówiąc językiem podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach jest użyteczna. 

BIBLIOGRAFIA:

• De Jong P., Kim Berg I., Rozmowy o rozwiązaniach, Księgarnia Akademicka, Kraków 2007.
• Furman B., Program „Dam Radę!” w praktyce, Warszawa 2011.
• Haley J., Niezwykła terapia. Techniki terapeutyczne Miltona H. Ericksona, Gdańsk 1993.
• Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-V (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) zawiera kategorię spektrum autyzmu. 
• Próżyński S., Wciórka J., Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, wyd. II, Vesalius, Kraków 2000.
• Sharry J., Madden B., Darmody M., W poszukiwaniu rozwiązania. Przewodnik po terapii krótkoterminowej, Sopot 2007.
• Suchowierska M., Ostaszewski P., Bąbel P., Terapia behawioralna dzieci z autyzmem. Teoria, badania i praktyka stosowanej analizy zachowania, GWP, Sopot 2012.